Abstract:
ورود ترکان به ایران در زمان سامانیان یکی از مهم ترین و سرنوشت سازترین حوادث سیاسی و اجتماعی تاریخ ایران بعد از اسلام است که این واقعه سرمنشا بسیاری از حوادث تاریخی در این سرزمین به حساب می آید. یکی از وجوه تاریخ سلسله سامانی، حضور اقوام و افراد متعدد ترک در این حکومت و هم چنین تحولات اساسی است که درنتیجه حضور آنان در قلمرو سامانی به وجود آمده است. به علاوه این حکومت عامل ورود ترکان به سوی حکومت عباسی، آل بویه، صفاری و... هست. توجه به این نکته حائز اهمیت است که اولین جرقه های ورود و حضور ترکان از سوی حکومت سامانی است؛ همین بردگان ترک درباری این سلسله به مقامات عالی در این حکومت می رسند و حتی این مزدوران ترک موفق به تشکیل حکومت های مختلفی، حتی تا بیرون از قلمرو ایران، در مصر می شوند. در مورد بردگان ترک در این دوران می توان به مقالات «علل به کارگیری و حضور گسترده غلامان ترک در نظام سیاسی سامانیان» از اللهیار خلعتبری و «روند به کارگیری ترکان در تاریخ ایران» از صالح پرگاری اشاره نمود. در این مقاله سعی می شود نقش و تاثیر غلامان و بردگان ترک در حکومت سامانیان مورد ارزیابی قرار گیرد.
Machine summary:
سامانیان ماوراءالنهر و خراسان بر راهی که بسیاری از بردگان ترک، از نواحی داخلی آسیا به جهان اسلام ، از آن طریق آورده می شدند، مسلط بودند و بیشتر غلامان ترکی که از قرن سوم /نهم به بعد، تقریبا به طور عمومی به استخدام امرای مسلمان برای خدمات لشکری درمیآمدند، از سرزمین های سامانیان صادر میشدند.
غلامان ترک حکومت شهرها و مقامات مهم کشوری و لشکری را در تصاحب خود داشتند و این مقامات در خاندان های آنان موروثی شده بود؛ و کسی حق تصاحب آن را نداشت و بیش تر شورش ها و درگیریها در حکومت سامانیان به خاطر همین موضوع بوده است .
نقش ترکان دردیوانسالاریسامانی در این دوران نه تنها در ایران غلامان به مقامات مهم می رسیدند بلکه درجاهایی دیگر نیز آن ها موقعیت خود را حفظ کرده بودند؛ به طوریکه ابن خردادبه نویسنده قرن سوم هجری، معتقد است که درروم غلامان به کارهای دیوانی گماشته می شدند و حتی سالیانه حقوق میگرفتند: «رومیان در دیوان خود ١.
در ایران نیز هرگاه فرصتی مییافتند، خداوندان خود را به قتل میرساندند، یا بر آن ها شورش میکردند، همان طور که احمد بن اسمعیل و مرداویج ٥ و مسعود بن محمود به دست غلامان خود کشته شدند و البتکین و فائق و بکتوزون و بساسیری و بسیاری دیگر از غلامان سامانی و بویهی در اواخر عهد آن دو سلسله نسبت به پادشاهان ساسانی و بویی طریق عصیان پیش گرفتند و به خلع و حبس آنان مبادرت کردند، مثلا منصور بن نوح را امرای ترک او کور کردند و از سلطنت برداشتند.