Abstract:
قرار دادن عمل تربیتی ذیل الگوی هدف وسیله، امری مورد بحث و مناقشه آمیز است. مخالفتها با پذیرش این الگو متکی بر دلایل متفاوتی است که از جمله میتوان به تعارض آن با عاملیت متربی یا نادیده انگاشتن وجه اخلاقی در تربیت اشاره کرد. در مقابل، مستثنا کردن عمل تربیتی از این الگو نیز به نوبه خود با مشکلات و چالش¬هایی مواجه است. این مقاله در راستای انتخاب موضعی مناسب در این بین، ابتدا بر اساس مفهوم اسلامی عمل، تفکیک ارسطویی عمل به دو نوع عمل ابداعی و عمل اقدامی را مورد نقد قرار میدهد. بر مبنای این نقد، دوگانگی مورد اشاره از عمل نزد ارسطو نفی شده و شکل موسعی از الگوی هدف- وسیله که همه اعمال آدمی را شامل میشود، معرفی میگردد. بر همین مبنا، عمل تربیتی ابتدا به شکل یک تعامل یعنی ترکیبی از دو عمل تربیت نمودن و تربیت یافتن که به ترتیب از سوی مربی و متربی محقق میشود، تبیین گشته و نسبت هر یک از این اعمال با الگوی پیشنهادی تحلیل میگردد. در نهایت نشان داده میشود که الگوی پیشنهادی چگونه می تواند از ضعف¬ها و نواقصی که در دو تبیین سنتی از ماهیت عمل وجود دارد مصون بماند.
Machine summary:
فیلسوفان تعلیم و تربیت از این جهت به بحث در مورد تبعیت عمل تربیتی از الگوی هدف- وسیله پرداختهاند که پذیرش یا عدم پذیرش این تبعیت متضمن دلالتهای مهمی است؛ دلالتهایی که نه تنها چیستی و چگونگی تربیت، بلکه نحوه پژوهش تجربی در آن را نیز تحت تأثیر قرار میدهد.
با این مقدمه میتوان این پرسش را مطرح نمود که تبیین مورد اشاره در خصوص عمل چگونه میتواند مبنایی برای تحلیل و نقد نگاه دوگانهانگارانه ارسطو از عمل و هم چنین تبعیت یا عدم تبعیت عمل از الگوی هدف - وسیله باشد.
اگر تفکیک ارسطویی از عمل را با تبیینی که از منظر رویکرد اسلامی ارائه شد مقایسه کنیم، میتوان گفت عمل ابداعی مورد اشاره ارسطو در واقع عملی است که در آن صرفا اثر بازگشتی نوع دوم یا به تعبیری تأثیر عمل بر موقعیت عامل مورد توجه قرار گرفته است و تأثیر عمل بر مبادی آن حائز اهمیت نیست.
پس در جمعبندی و در پاسخ به پرسش اول مقاله میتوان گفت که الگوی عمل در رویکرد اسلامی، واجد هر دو تأثیر درونی و بیرونی است و تفکیک ارسطویی که بر اساس آن در هر نوع از عمل صرفا یکی از این آثار مورد توجه قرار گرفته و اثر دیگر نادیده انگاشته شده قابل پذیرش نیست.
بر همین اساس، میتوان ادعا کرد الگوی عمل در رویکرد اسلامی واجد شکل موسعی از الگوی هدف - وسیله است؛ الگویی که در آن همه اعمال آدمی وسیلهای برای رسیدن به یک (یا چند هدف) خواهند بود، Ross خواه این اهداف ناظر به تغییری در درون فرد باشد و خواه ناظر به تغییری در بیرون.