Abstract:
با هجوم مغولان به ایران، جایگاه و موقعیت دیوان عرض به طور کامل دگرگون شد و تشکیلات اداری و مالی نظامی مغولان جایگزین این دیوان شد.مساله اصلی پژوهش متکی بر این است که مغول ها و ایلخانان حکمران چه سازو کارهایی برای جایگزینی عملکرد دیوان عرض و عارض و متناسب یا ناهمسان با سنتهای اداری قلمرو متصرفی(ایران) اتخاذ کردند. این تحقیق با هدف بررسی مساله فوق و نیز شناسایی و بررسی تشکیلات نظامی جایگزین دیوان عرض در دوره ایلخانان، فرایند این جایگزینی و نیز نتایج مترتب بر آن و با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی در حوزه مطالعات کتابخانه ای سامان یافته است.مغولان به دلیل توانمندی خود در نظامیگری و تشکیلات آن، استفاده از دیوان عرض را منسوخ کردند. در تشکیلات جدید برخی از وظایف دیوان عرض به امرای نظامی و بخشی نیز به الغ بیتکچی و دیگر کارکنان اداری و مالی داده شد.با شروع حکومت ایلخانان و به خصوص ایلخانان مسلمان، علیرغم تداوم سنتهای مغولی در سازمان لشکری و خصوصا از عهد غازان خان، تغییراتی همسو با سنتهای اداری ایرانی در این حوزه صورت گرفت. این اقدامات-خواسته یا ناخواسته- گرچه نشان از بازگشت کم رنگ دیوان عرض و عارض در این دوره را دارد، ولی به دلیل حضور پر رنگ امرای نظامی و نیز ظاهرا اختلافات دیوانسالاران ایرانی، این دیوان نتوانست همچون برخی عناصر اداری ایرانی به صورت کامل احیا شود. این بازنمایی کم رنگ نیز ناشی از تلاش هوشمندانه دیوانسالاران ایرانی در احیا و یا حداقل در تلفیق سنتهای اداری ایرانی با سنتهای مغولی محسوب می شود.
With the Mongol’s invasion to Iran, the status of the “Divan-e Arz” (Ministry of the Army) was changed
completely, and different administrative, financial and military arrangements were taken by the
Mongols instead. The Mongols and Ilkhanate in Iran chose a mechanism in order to replace the
function of the “Divan-e Arz” and Muster Master, which could have been, in its nature, proportionate
or dissimilar to the administrative traditions in Iran. What were these mechanisms and what was
their nature. It seems that the Mongols, in the first place, have abolished the use of the “Divan-e
Arz” because of their ability to organize and militarize the army. Then, in the new organization,
some of the duties of the “Divan-e Arz” were given to the military and partly to “ologh Bitakchi” and
other administrative and financial employees. But sometime after the Ilkhanites reign, especially
from the “Ghazan Khan’s” era, there were changes in line with the Islamic-Iranian administrative
traditions in this area. These actions, whether wanted or unwanted indicated the “Arz” and “Arez”
portfolio’s(minister of army)return in this period, but due to the presence of military emirates and
apparently the disagreement between Iranian bureaucrats, the Tribunal could not be fully restored
as some of the Iranian administrative elements. This vivid representation is also due to the clever
attempts of Iranian bourgeoisie to revive or at least to combine Iranian administrative traditions with
Mongolian traditions. This research, by using a descriptive-analytical method, attempts to clarify
some of the changes that have been made during the reign of the Mongols in Iran.
Machine summary:
ک. ا، باســورث ، «تاریخ سیاســی و دودمانی ایرانی»، در تاریخ ایران از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان ، ج ٥، زیر نظر جان اندرو بویل ، ترجمۀ حسن انوشه ، (تهران : امیرکبیر، ١٣٨٠)، ص ٢٥٠.
در این خصوص بنگرید به : دونالد استروسکی، «تما و ساختار اداری دوگانۀ امپراتوری مغول »، در محسن نامه ، ترجمۀ یزدان فرخی، (تهران : سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران ، ١٣٩٦)، صص ٢٨٧-٣١٩.
هوشنگ خسروبیگی و یزدان فرخی، «پژوهشی دربارة سیف الدین بیتکچی دیوان سالار مسلمان دورة هولاکو (آخرین کارگزار الوس جوچی در ایران )»، پژوهش نامه تاریخ اسلام ، سال ٢، ش ٨، ١٣٩١، ص ٦٤.
برای اطلاعات بیشــتر بنگرید به : هوشــنگ خسروبیگی، «مناصب و مقامات اداری ایران در اوایل دورة قاجاریه »، صص ٣٥٣-٣٥٦؛ فیروز منصوری، «کرک یراق چیســت ؟ گرگ باران دیده یعنی چه ؟»، هنر و مردم ، ١٣٧٥، ش ١٩٠-١٨٩، صص ٥٥-٥٨؛ حسن انوری، فرهنگ سخن ، تهران ، سخن ، ١٣٨١، ج ٦، ص ٥٧٩٢.
با شروع حکومت ایلخانی در ایران ، همچنان سنت های مغولی در امر سپاه و سازمان لشکری تداوم داشت ، اگرچه با مسلمان شدن ایلخانان ، خصوصا از عهد غازان ، تغییراتی اندک در زمینۀ لشــکری در جهت اسلامیشــدن امور و تأثیرپذیری از ســنت های ایرانی صــورت پذیرفت ، اما این تغییرات بســیار ناچیز بود و دیوان عرض هیچ گاه به روال ســابق خود در زمان قبل از حملۀ مغول بازنگشــت .