Abstract:
اهمیت نظارت اجتماعی به منظور جلو گیری از انحراف افراد و گروه ها در جامعه اسلامی، با توجه به توصیه های موجود در متون دینی و تنوع طرق آن، اعم از نظارت الهی، فردی، سازمانی و همگانی روشن می گردد. بخشی از نظارت همگانی که برخاسته از مسئولیت آحاد جامعه در قبال یکدیگر است، در قالب دو فریضه «امر به معروف و نهی از منکر» تبلور می یابد. به رغم اهمیت بحث و تلاش فراوان در این زمینه، به نظر می رسد امر به معروف و نهی از منکر به طرق فقهی و سنتی تاثیر لازم و کافی را بخصوص در میان نسل جوان ندارد. ازاین رو، این پژوهش با توجه به آموزه های نهج البلاغه، به دنبال یافتن شیوه هایی بدیع و کارآمد در نظارت اجتماعی، در کنار امر به معروف و نهی از منکر به مفهوم فقهی آن است که البته آثار و نتایج مورد انتظار از امر به معروف و نهی از منکر را نیز با خود دارد. با واکاوی در نهج البلاغه درمی یابیم، علاوه بر امر و نهی مستقیم به عنوان یکی از شیوه های نظارت اجتماعی، امام علیه السلام به شکل غیرمستقیم، افراد را به خوبی ها دعوت و از بدی ها منع می کند. روش غیرمستقیم بر اساس زمان، مکان، و مخاطب، به انحای مختلف ترغیب، توبیخ، دعا، نفرین، ابراز شگفتی، بیان پرسش، موعظه و… توسط امام علی علیه السلام استفاده شده است. این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی، شیوه های مختلف نظارت و کنترل اجتماعی را در نهج البلاغه بررسی کرده است.
Machine summary:
مکتب انسانساز اسلام نیز از پیروانش میخواهد در برابر اعمال و رفتار دیگران احساس مسئولیت کند؛ چنانکه در سایة «امر به معروف و نهی از منکر» یکدیگر را به انجام کارهای پسندیده دعوت کرده، و از کارهای ناپسند بازدارند تا ارزشها در جامعه ترویج و از آنها پاسداری شود و از ضدارزشها ممانعت بهعمل آید (مردانی نوکنده، 1395، ص 32).
روشهای امام( در نظارت اجتماعی</H2> آنچه در درجة نخست از نظارت و کنترل اجتماعی در اسلام به ذهن متبادر میشود، «امربه معروف و نهی از منکر» به روش متداول است که در خصوص افراد مستعد هدایت، دعوت در هر زمان و مکانی امکانپذیر میباشد؛ لیکن گاه شرایط اقتضا نمیکند مخاطب بهطور مستقیم امر و نهی شود؛ چنانکه امام سجاد( بهدلیل شرایط خاص زمان و فشارهای دستگاه حکومت بر شیعیان، در قالب دعا ارزشها و ضدارزشها را برای مخاطب تبیین مینمود و ضمن آگاهیبخشی و روشنگری، آنان را بهطور غیرمستقیم به خوبیها دعوت و از بدیها نهی میکرد (ر.
سخنان امام علی( در نهجالبلاغه نیز حاکی از آن است که ایشان علاوه بر «امر به معروف و نهی از منکر» بهمعنای متعارف آن، با توسل به روشهای دیگری، ضمن آگاهی دادن به مردم، آنان را به خوبیها دعوت و از بدیها نهی میکرد و بهاینترتیب به نظارت و کنترل اجتماعی اقدام مینمود.
این خطابها غالبا متوجه عموم مردم است که در عین آگاهیبخشی، روشنگری و تبیین معروف و منکر، غیرمستقیم آنان را به خوبیها دعوت و از بدیها نهی میکند؛ چنانکه در خطبة 199 نهجالبلاغه، با بیان اهمیت نماز و روزه، اینگونه افراد را به این دو فریضة الهی ترغیب میکند: «نماز گناهان را همچون برگ درختان میریزد و ریسمان معصیت را از گردن گناهکاران میگشاید...