Abstract:
قصههای عامه یکی از انواع جذاب و پرکشش فرهنگ و ادبیات عامه است که به شکل روایتهای شفاهی و کهن گزارش شدهاند. فر کیانی از مفاهیم برجسته در باورهای اساطیری و حماسی است که در قصه های عامه نیز نمود یافته است. هرچند نمونههای بارز، پادشاهان فره مند در اساطیر و حماسه، فر خود را بهشکل موروثی کسب کردهاند؛ اما این شکل تنها شیوه کسب فر کیانی نیست. این نوشتار به شیوه توصیفی تحلیلی میکوشد تا ماهیت فر کیانی را در مجموعه چهار جلدی قصه های ایرانی بکاود. مطالعه قصه های ایرانی و استخراج نمونههای متعدد از پادشاهان قصه ها نشان میدهد که ماهیت، تجلی ها، اشکال و ویژگیهای فر کیانی تا چه پایه کارکردهای اسطوره ایشان را در قصه های ایرانی حفظ می کنند. فر کیانی در قصهها اغلب بهشکل موروثی است، نمونههایی هم وجود دارد که این موهبت بهشکل موقت یا دائمی از پادشاه گرفته میشود. با این حال، اندیشههای امیدبخش فرهنگ عامه در بستر داستانها امکان رسیدن طبقات فرودست جامعه را به مرتبه پادشاهی و فره مندی فراهم میسازد. از آنجا که قصهها بهسبب غنا و دیرینگیشان در ناخودآگاه جمعی بشر ریشه دارند، افزون بر تجلیهای مادی و معنوی که برای فر کیانی در قصهها وجود دارد، ویژگی بخت یاری اشخاص فره مند هم بستری برای ظهور انگارههای کهنالگویی فراهم می سازد.
Machine summary:
٢. پيشينۀ پژوهش تاکنون پژوهش هاي ارزشمندي دربارة انديشۀ فره باوري انجام شده است ؛ ازجمله جابر عناصري در تجلي دوازده ماه در آيينۀ اساطير و فرهنگ عامۀ ايران (١٣٧٤) به ويژگي هاي دارندة اين موهبت و چگونگي شرايط کسب آن در آثاري نظير اوستا، شاهنامه و روايت هاي شفاهي نقالان پرداخته است .
کلاهچيان و يوسفي (١٣٩٦) در مقالۀ «تأملي بر جلوه هاي فره باوري در تاريخ بيهقي» نمودهاي اعتقاد به فر را در تاريخ 243 بيهقي بررسي کرده و کارکردهاي سياسي اين انديشه را به موازات کارکردهاي اسطوره اي و حماسي اش کاويده اند؛ اما تاکنون در نوشتاري فره کياني در فرهنگ و ادبيات عامه بررسي نشده است .
کاستن و تقويت فر کياني همان گونه که فر در باورهاي اسطوره اي متغيير است و «مي تواند به واسطۀ پيروزي افزايش يابد و به دليل شکست ، کاهش پيدا کند و يا به طور کلي از دست برود» (سودآور، ١٣٨٣: ١٥)، در قصه هاي عامه هم اين موهبت ، افزوده ، کاسته و يا بازپس گرفته مي شود.
چگونگي فر غالب در شکل استحقاقي در قصه هاي ايراني نمونه هايي هم وجود دارد که قهرماناني از طبقۀ عامه و بدون داشتن فر موروثي ، بر فر پادشاه غلبه مي کنند؛ براي نمونه داستان «گربۀ سبز نقاره »، ماجراي چوپاني است که با شاهزاده خانمي ازدواج مي کند و در سرزمين ديگري ساکن مي شوند.