Abstract:
فرهنگ شیعی حاکم بر ایران، در دورههای تاریخی متفاوت و نامشروع دانستن حکومتهای استبدادی مبتنی بر ایل یا حمایتهای استعماری، موجب گسست دولت و ملت بوده است. دانشمندان در دورههای متفاوت، تجربههای عملی و نظری متفاوتی را با رویکردهای بومی یا برونزا رقم زدهاند. مواجهه عملی و نظری علامه مجلسی، مرحوم نائینی و امام خمینی ره، با سه رویکرد اخباری، اصولی و حکومتی در سه دورة متفاوت صفویه، قاجار و پهلوی، مسئلة این پژوهش است. این پژوهش، با رویکرد روششناختی بنیادین و روش تحلیلی تاریخی، در دو محور عوامل معرفتی و غیرمعرفتی، مورد بررسی و مقایسه قرار گرفته است. یافتههای پژوهش حاکی از این است که هر سه رویکرد فوق، در نامشروع دانستن حکومتهای فوق و اتخاذ رویکردهای ایجابی، از باب دفع افسد به فاسد اشتراک دارند. اما ظرفیتهای فقهی نسبتا متفاوت سه مدل فقه اصلاحی، انتقادی، انقلابی و پیامدهای متفاوتی در عرصههای معرفتی، اجتماعی و سیاسی به دنبال داشته است.
Machine summary:
مواجهه عملی و نظری علامه مجلسی، مرحوم نائینی و امام خمینی(، با سه رویکرد اخباری، اصولی و حکومتی در سه دورة متفاوت صفویه، قاجار و پهلوی، مسئلة این پژوهش است.
ازاینرو، در این پژوهش برآنیم تا ظرفیتهای روششناختی سه رویکرد فقهی اخباری، اصولی و حکومتی از منظر علامه مجلسی، مرحوم نائینی و امام خمینی( را در سه دوره و مدل حکومتی صفویه، قاجار و پهلوی را با الگوی روششناسی بنیادین و روش تحلیلی تاریخی مورد مقایسه قرار دهیم.
در صفویه، تلاشهای مجلسی در اصلاح حکومت و در قاجار، پیشنهاد تأسیس عدالتخانه و همینطور تلاش برای به ثمر نشستن انقلاب مشروطه از سوی علما و نگارش کتاب تنبیةالامة توسط نائینی، با محدود کردن ظلم راهی برای حل مسئله گشودند (همان).
علامه مجلسی، با نگارش رسالة آداب سلوک حاکم با رعیت که برای آگاهیبخشی به حاکمان غافل تدوین شده است (مجلسی، 1402ق، ص 135)، و در جایی دیگر، علت ارتباط با حکام را در سه اصل، تقیه، تقدم اهم بر مهم و عمل به قدر مقدور بیان میکند (لکزایی، 1385، ص 372)، ذیل روایت «عمر ابنحنظله» ولایت فقیه را برای فقهای شیعه ثابت میداند (مجلسی، 1403ق، ج 69، ص 105) و ذیل روایتی از امیر المومنین(، ریاست ممدوح را از آن انبیاء و ائمه اطهار( قرار میدهد.
او در برخی از مسائل اجتماعی عراق، فعالانه وارد میشود که موجب تبعید او از عراق به ایران میشود (علیلو، 1374، ص 72 و 118) و با نگارش کتاب تنبیةالامة و حضور فعال در جریان عدالتخانه و انقلاب مشروطه، رویکردی باز و ایجابی از خود نشان میدهد.