Abstract:
کتابهای چهارگانه حدیثی شیعه احادیث مشترک و مشابهی دارند که در آنها گاه اختلافات متنی دیده میشود. مقایسه احادیث مشابه، این اختلافات را در حالتهای مزید، تصحیف و تحریف، نقل به معنا و مقلوب میگنجاند. عواملی مانند «تقطیع»، «ادراج یا اضافات راوی» و «تصرف عمدی» معمولا باعث اختلاف در نقل احادیث مشابه هستند. این اختلافها سهوا یا عمدا ممکن است بر معنای حدیث تاثیر گذار باشد و حکم معصومR را تغییر دهد و یا مانند اکثر مواردی که حدیث، روایت مقلوب است، تغییر زیادی در معنا ایجاد نکند. روایت مدرجی که راوی در آن توضیحاتی را بیفزاید، سبب مزید کلمه یا عبارت در احادیث مشابه میشود. حدیث مزیدی که با اضافه شدن چند جمله شکل بگیرد، بر اثر تقطیع به وجود آمده است. از میان مولفان کتب اربعه، بیش از همه شیخ طوسی روایات کافی را تقطیع میکند. نقل به معنا در سطح کلمات مترادف، همخانواده یا انتقال به مفهوم اخصّ، رایجترین نوع نقل به معناست. نقل به معنا در سطح جملات نیز شیوه متداول شیخ صدوق در میان احادیث مشابه است؛ زیرا شیخ صدوق با انداختن سند و نیز خلاصه کردن متن، معمولا تنها حکم معصوم را بیان میکند.
Machine summary:
برای نمونه در روایت زیر که صدوق نسبت به کلینی، سندی کاملاً متفاوت برای آن ارائه میدهد، کلمۀ مزید سبب افزایش بار معنایی بر حدیث میگردد: الْحُسَینُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ مَعْمَرِ بْنِ یحْیى عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: لَا صَلَاةَ یوْمَ الْفِطْرِ وَ الْأَضْحَى إِلَّا مَعَ إِمَام.
با اینهمه بهندرت بین احادیث مشابه تصحیفی رخ میدهد که تأثیری در معنای حدیث نداشته باشد و مفهوم عبارات و جمله تغییر نکند؛ نمونۀ زیر از آن زمره است: محمد بْنُ یحْیى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ محمد عَنْ محمد بْنِ خَالِدٍ وَ الْحُسَینِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ عُرْوَةَ عَنْ بُرَیدِ بْنِ مُعَاوِیةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: إِذَا غَابَتِ الْحُمْرَةُ مِنْ هَذَا الْجَانِبِ یعْنِی مِنَ الْمَشْرِقِ فَقَدْ غَابَتِ الشَّمْسُ مِنْ شَرْقِ الْأَرْضِ وَ غَرْبِهَا.
این حدیث با دو سند در الکافی و الاستبصار نقل شده است که در هر دو با لفظ «غَابَت» آمده است(نک: کلینی، 1407ق، ج4، ص100؛ طوسی، 1390ق، ج1، ص265) و همچنین در التهذیب علاوه بر اینکه با همان دو سند آمده، با سند دیگری نیز آمده است که بهجز در مثال بالا در دو مورد دیگر با لفظ «غَابَت» آمده است.
(نک: صدوق، 1376، 414) در التهذیب نیز از کلمات الکافی استفاده شده است(نک: طوسی، 1407ق، ج2، ص82) بررسی احادیث مشابه در کتب اربعه نشان داد که نقل به معنا معمولاً به سه شکل و حالت رخ میدهد.