Abstract:
گرگان (استرآباد)، منطقهای که خاستگاه طایفه قاجار بوده و بناهایی ارزشمند از این دوره را در خود به یادگار دارد. یکی از هنرهای بهجای مانده در تعدادی از این بناها، نقاشیهای «شیرسر» است که همچون کتابی مصوّر در عرصه انعکاس تفکرات گذشته خودنمایی میکنند. نقشهایی گوناگون با مضامینی غیرمذهبی که گنجینهایی از هنرهای عامیانه و بومی هستند. اگرچه از کیفیت بصری و هنری بالایی برخوردار نیستند، لیکن در مطالعه فضای فرهنگی حاکم بر زندگی ساکنان استرآباد در عهد قاجار بسیار مفید به نظر میآیند. مقاله حاضر که به روش میدانی در پنج بنا انجام شده، بر این مسئله تأکید میورزد تا ضمن بررسی عوامل فرهنگی و اجتماعی مؤثر در شگلگیری این نگارهها، به شناسایی و تحلیل مفاهیم انواع نقشهای استفاده شده بر سطح شیرسرها بپردازد. نتیجه بدست آمده از پژوهش نشان داد که تزئینات این بناها با مؤلفههای فرهنگی، اعتقادی، منزلت اجتماعی، شیوه معیشت و قدرت اقتصادی ساکنانشان بستگی تام داشتهاند؛ دیگر اینکه به سبب به تصویر در آمدن نمادهایی چون الههگان، حیوانات اساطیری و نباتات که در اغلب موارد مرتبط با باران، بارانزایی، برکت و حاصلخیزی هستند، به رابطه معنادار این آثار با عملکرد شیرسرهای زیر سقف نیز پی میبریم.
Gorgan (astarabad), the area from which Quajarid dynasty was originated contains valuable buildings from this era. One type of art existing in some of the buildings is Shir-sar (The parts of under-ceiling) painitngs which like an illustrated book provide an arena to reflect the ancient beliefs and thought. The various motifs used in these Shir-sars have non- religious motifs and are considered to be a treasure of local and folk arts. Although they are not of a high artistic and visual quality, they are very useful when studying cultural atmosphere dominating astarabad`s inhabitants living in Quajarid era. In the present research, which was done in the field, the effective cultural and social factors to form the motifs were studied to identify the various types of the designs used on the Shir-sar and to analyze their motifs. As a result of the research, it has been clarified that the decorations in the buildings were completely depedent on the inhabitants` cultural elements, beliefs, social status, lifestyles and economic levels. In addition, since such motifs as Goodess, mythological animals and plants which are related to rain and fertility are portrayed in Shir-sar, we can find a meaningful relationship between these artistic works with Shir-sar`s functions.
Machine summary:
نتيجه بدست آمده از پژوهش نشان داد که تزئينات اين بناها با مؤلفه هاي فرهنگي، اعتقادي، منزلت اجتماعي، شيوه معيشت و قدرت اقتصادي ساکنانشان بستگي تام داشته اند؛ ديگر اينکه به سبب به تصوير در آمدن نمادهايي چون الهه گان ، حيوانات اساطيري و نباتات که در اغلب موارد مرتبط با باران ، باران زايي، برکت و حاصلخيزي هستند، به رابطه معنادار اين آثار با عملکرد شيرسرهاي زير سقف نيز پي ميبريم .
همچنين منيژه عبدزاده (١٣٩٤)، دانشگاه پرديس تهران ، پروژه اي با عنوان «ويژگيهاي کالبدي تزئينات شيرسرهاي اجرا شده در خانه هاي مسکوني تاريخي شمال ايران با مطالعه موردي بر روي خانه هاي مسکوني تاريخي شهر گرگان انجام داده که بيش تر به معماري و معرفي کالبدي بناها پرداخته و در بخشي از تحقيق خود به توصيفي گذرا از نقوشي محدود از چند بنا اکتفا کرده و درنهايت اين آثار را برگرفته از فرهنگ ، جامعه و زندگي مردم بومي دانسته است »؛ اما در مقاله پيش رو، سعي بر شناخت نگاره ها، شناسايي و تحليل مضامين نقوش شيرسر بناهاي قاجاري گرگان است .
با مشاهده ژست و نحوه کادربندي موضوعات که به صورت آلبوم عکس بر چوب نقش بســته اند و در مواردي بيش تر به يک قاب عکس شــباهت دارند، اين گمان براي نگارندگان پيش آمد که شايد هنرمند عامي در ترسيم اين آثار از عکس استفاده کرده باشد که اين شيوه ترسيم شدن متأثر از فن عکاسي و عکس هاي روزنامه نگارانه ، تصاوير چاپ و محصولات وارداتي غرب بوده است (ابراهيميناغاني،١٣٨٨: ٢٢).
(رجوع شود به تصویر صفحه) ٣-نقش هاي اسطوره اي و نمادين در بين نگاره ها، به طور پراکنده و در سطح نسبتا وسيع ، نقوشي نمادين و اساطيري ديده ميشود که برگرفته از اساطير کهن ايراني است .