Abstract:
پژوهش پیشروی به بررسی نقش مبانی کلامی فخررازی در تفسیر آیات جبر و اختیار پرداخته است. تفسیر به رای یکی از نکات مهمی است که باید در تفسیر آیات قرآن از آنها برحذر بود. ازجمله مصادیق آن دخالت دادن مبانی و دیدگاههای شخصی حاصل از استنباط های غیرمنقح مفسر است. این تحقیق نشان میدهد که دیدگاه جبرانگاری فخررازی در تفسیر آیات مشهور به جبر و اختیار تاثیر بسزایی داشته است و مبانی وی با بسیاری از آیات قرآن ناسازگار است. فخررازی گرچه دارای دیدگاه جبری است، اما میکوشد خود را منکر آن معرفی کند. ایشان با تکیه بر دیدگاه شخصی خود، از ظواهر برخی آیات بهصراحت دست میکشد و دیدگاه جبری خود را در تفسیر آیات جبر و اختیار، بر قرآن تحمیل مینماید که این امر مصداق بارز تفسیر به رای است.
Machine summary:
(رازي، 1986: 9) از نظر شيخ مفيد جبر؛ يعني اينکه خدا فعل طاعت و معصيت را در بنده ايجاد کند درحالي که بنده قدرت بر ضد آن را نداشته باشد (مفيد، 1413: 47) علامه مجلسي در ضمن تشريح مسئله امر بينالامرين، در مورد جبر توضيح ميدهد که جبر وادار کردن به فعل و مضطر نمودن شخص با زور و غلبه است (مجلسي، 1404: 200) راغباصفهاني نيز بهمعناي متداول کلامي آن اشاره نموده است.
فخررازي نيز اين مباني را پذيرفته است و بر عدم تأثير اين قدرت بر افعال انسان نيز تصريح دارد (رازي، 1986: 1 / 326) اما چيزي که وي به آن اضافه نموده، اين است که فعل انسان علاوه بر قدرت، به داعي نيز نياز دارد که آن هم از ناحيه خدا و به خلق الهي ايجاد ميشود.
(سيد قطب، 1425: 1 / 51) پس با توجه به آيات 27 ابراهيم و 5 جمعه معلوم ميشود که اضلال الهي نتيجه ستمکاري انسان است که از سوي خدا براي او حاصل ميشود، درحاليکه فخررازي اين اضلال الهي را بدون در نظر گرفتن آيات ديگر قرآن و صرفاً براساس مبناي کلامي خويش تفسير مينمايد.
(رازي، 1420: 6 / 530) نقد: چنانکه ملاحظه ميشود، فخررازي در تفسير اين آيه به مبادي و مباني کلامي خود تکيه کرده و بر خلق قدرت و داعي از ناحيه خدا در انسان تأکيد ميورزد.
نتيجه فخررازي در مسئله جبر و اختيار با تکيه بر مباني خاص کلامي خود همچون: انحصار عليت در خداوند، علم الهي به افعال، انکار حسن و قبح ذاتي افعال، و موقوف بودن افعال انسان بر قدرت و داعي، با تصريح بر مضطر بودن انسان در افعال خويش که داراي ظاهري اختياري است، قائل به جبر شده است.