Abstract:
در سالهای اخیر، در عرصۀ نقد ادبی نظریهای تحت عنوان نقد بینامتنی رواج پیدا کرده است که بر اساس آن، هیچیک از متون دارای هویت مستقل نیستند و تحت تأثیر مستقیم یا غیرمستقیم آثار پیش از خود خلق شدهاند. چهارچوبهای نقد بینامتنیت برای نخستین بار از سوی ژولیا کریستوا تبیین گردید، ولی با آراء ژرار ژنت به اوج رسید، به طوری که امروزه نظرات ژنت به عنوان الگو در بررسیهای میانمتنی در نظر گرفته میشود. او بینامتنیت را به سه دستۀ «آشکار، ناآشکار و ضمنی» تقسیم کرده است که همۀ متون خلقشده ذیل آن جای میگیرند. یکی از زیرمتنهایی که شاعران به آن توجه میکنند، نویسههای دینی است که در گسترۀ ادب فارسی معاصر، اخوانثالث در زمرۀ شاعرانی قرار دارد که مسائل دینی را در اشعار خود منعکس کردهاند. او با استناد به مهمترین متن دینی اسلامی یعنی قرآن، بخشی از ذهنیات خود را شرح داده و با مخاطبان به اشتراک گذاشته است. به این اعتبار، در مقالۀ حاضر با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانهای، ابعاد تأثیرپذیری اخوانثالث از آیات قرآن در چهار لایۀ محتوایی، واژگانی، ساختاری و داستانهای آیینی بررسی و کاویده شده است تا به این پرسشها پاسخ داده شود که: الف) اخوانثالث در چه سطوحی از آیات قرآن تأثیر پذیرفته است؟ ب) کاربرد کدامیک از ترازهای نگرۀ بینامتنی در شعرهای اخوانثالث بیشتر بوده است؟ برای پرهیز از پراکندهگویی از مبانی نظریۀ بینامتنی ژنت استفاده شده است. نتایج تحقیق نشان میدهد که شاعر، برای تبیین مفاهیم سیاسی، اعتقادی، توصیفی، اعتراضی- فلسفی، اخلاقی و غنایی از متن متقدم، یعنی قرآن استفاده کرده است.
Machine summary:
بررسي و تحليل ابعاد تأثيرپذيري مهدي اخوان ثالث از آيات قرآن کريم با رويکرد به نظريۀ بينامتني ژرار ژنت اکرم ظفري خرواج ١؛ دکتر بتول فخر اسلام ٢؛ دکتر سيد حسين سيدي ٣؛ دکتر اکبر شعباني 4 چکيده در سال هاي اخير، در عرصۀ نقد ادبي نظريه اي تحت عنوان نقد بينامتني رواج پيدا کرده است که بر اساس آن ، هيچ يک از متون داراي هويت مستقل نيستند و تحت تأثير مستقيم يا غيرمستقيم آثار پيش از خود خلق شده اند.
شاعر با نگاهي توصيفي ميسرايد: ناگهان ديدم که گويي در جوابش از بهشت نهري از نور است جاري، به ز فيض سلسبيل (اخوان ثالث ، ١٣٦٩: ١٨٧) اخوان ثالث در جايي ديگر از پندارة آيۀ «إنا لله وإنا إليه راجعون » (بقره : ١٥٦) سود ميبرد و مصرع هايي را در قالب شعر نو ميسرايد که به معناي بازگشت به سوي خداست ؛ اما به گونه اي آشکار به برداشتش از اين آيه اشاره نميکند؛ بنابراين ، نوع بينامتنيت ، ضمني است .
بينامتنيت شعر با زيرمتن خود از گونۀ آشکار است و شاعر تنها به جابه جايي واژه هاي قرآني در سرودة خود بسنده کرده و آيه را با کم ترين تغيير آورده است : به راه جهاد خدا خون و هستي به جان عرضه کن ، کان بود عرض لله ز دشمن چه باک است «جنداللهي» را جنـــودالســمـــوات والـــأرض لله (اخوان ثالث ، ١٣٦٨: ٤٧٨) اخوان باورهاي اسلامي خود را با عنايت به آيات قرآني بازگو ميکند.