Abstract:
در آثار ناظر به علوم قرآنی و تفسیر، هماره دو مسألۀ چالشی «بطن» و «تأویل»، با افت و خیز فراوان مطرح بوده اند. این دو مسئله گاه از حیث خطای در فهم و گاه بنابر ارتباط وثیق، در قالب یک مبحث ارائه شده اند و از این رو در قریب به اتّفاق پژوهش های مربوطه، نسبت سنجی میان این دو مقوله مغفول مانده است؛ حال آنکه فهم این مطلب، دست کم از دو حیث حائز اهمّیت است: اوّلاً، بخش قابل توجّهی از معارف دینی، مربوط به باطن آیات و تأویلات قرآنی است و ثانیاً، جاودانگی قرآن، ارتباط وثیقی با این دو مقوله دارد. پژوهش پیش رو عهده دار تبیین ایده های اهل نظر در باب «بطن» و «تأویل» و نسبت سنجی میان آن دو است. این امر به روش تحلیل مفاهیم و اصطلاح شناسی واژگان مربوطه و تبیین قدر متیقن آراء اهل نظر انجام می پذیرد با توجه به آیات و روایات، تأویل هم به کل قرآن نسبت داده شده وهم برای شناخت حقیقت و مراد اصلی آیات متشابه به کار رفته و هم راهیاب به باطن و شناخت ژرفای قرآن می باشد که در نتیجه می توان گفت نسبت و رابطه منطقی بین «تأویل» و «بطن» عموم و خصوص مطلق است یعنی تأویل عام به شمار می آید و بطن خاص.
Machine summary:
ایـن امـر بـه روش تحلیل مفاهیم و اصطلاح شناسی واژگان مربوطه و تبیین قدر متـیقن آراء اهـل نظـر انجام میپذیرد با توجه به آیات و روایات ، تأویل هم به کل قرآن نسبت داده شـده و هم برای شناخت حقیقت و مراد اصلی آیات متشابه به کار رفته و هـم راهیـاب بـه باطن و شناخت ژرفای قرآن میباشد که در نتیجه مـیتـوان گفـت نسـبت و رابطـه منطقی بین «تأویل » و «بطن » عموم و خصوص مطلق است یعنـی تأویـل عـام بـه شمار میآید و بطن خاص .
دکتر ذهبی نیز با بیان فرق بین مدلول ظاهری الفاظ و مراد الهی، مینویسد: «ظاهر قرآن ـ که به زبان عربی مبین نازل شده است ـ مفاهیم عربی صرف است و باطن قرآن ، همان مراد الهی و غرضی است که درَ پسِ الفاظ و ترکیب های قرآنی مورد نظر بوده است » (ذهبی، ١٤١٨ق ، ج ٢، ص ٣٥٧) به مقتضای این تعریف ، مفسّر با فهم مراد الهی از انزال آن آیه ، به بطن آن دست پیدا میکند و از این رو معنای باطنی، غیر از معنا و مدلول ظاهری است .
جمع بندی: از مجموع آرای مطرح شده در آثار لغوی و تفسیری و علوم قرآنی دانسته میشود که تأویل همان رجوع از معنای ظاهری لفظ و روی آوردن به معانی یا مصادیق پنهانی و فراظاهری آیات با توجه به قرینۀ نقلی یا عقلی یا هردو، که مراد و مقصود خداوند از آیات است و در مراتب برتر و بالاتر میتواند حقایق متعالی محفوظ در ام الکتاب باشد.