Abstract:
هرچند سفرنامهنویسی در ایران، سابقهای طولانی دارد، اما تا دورۀ قاجار فقط تعداد انگشتشماری، سفرنامه به زبان فارسی نگاشته شده است. از دوران فتحعلیشاه تا پایان دورۀ قاجار، روند سفرنامهنویسی در ایران سرعت گرفت و بیش از سی سفرنامه در وصف فرنگ و پیشرفتهای آن به زبان فارسی نگاشته شد. در دوران پهلوی از سویی روشنفکران ایرانی به جای توصیف غرب، به نوشتن سفرنامههایی در وصف کشورهایی که نظام سوسیالیستی بر آنها حاکم بود یا وصف سفر به سرزمینهای دورافتادۀ ایران پرداختند و از سوی دیگر تعداد سفرنامههای فارسی کاهش یافت تا جایی که اندک اندک از صحنۀ ادبیات معاصر ایران به حاشیه رانده شد و به شکل خاطرهنویسی به حیات خود ادامه داد. در این مقاله تلاش نگارنده بر آن است تا به تبیین چرایی رواج سفرنامهنویسی در یک دورۀ تاریخی معین، تغییر رویکرد آن در دورهای دیگر و در نهایت به حاشیه رانده شدن آن بپردازد. چنین به نظر میرسد که کارکرد سفرنامهها در دوران قاجار، یعنی معرفی نظام فکری، اجتماعی و سیاسی غرب، سبب رونق آن در این دوره شده باشد. با تحقق نظامی سیاسی مشروطه و برخی پیشرفتهای اجتماعی دیگر در دوران پهلوی، همچنین نفوذ گرایشهای سوسیالیستی و کمونیستی در این دوران، توجه روشنفکران به جای غرب، متوجه کشورهایی شد که نظام اشتراکی بر آنها حاکم بود، در نتیجه برای آزمودن این نظام، به این کشورها سفر کردند و سفرنامههایی در وصف آنها نگاشتند. از سوی دیگر با شکلگیری گفتمان غربزدگی و بازگشت به خویشتن، توجه جامعۀ روشنفکری ایران معطوف به نواحی دورافتادۀ داخلی ایران شد و سفرنامههایی در توصیف این نواحی نگاشته شد. در نهایت با از تب و تاب افتادن این گفتمانها سفرنامهنویسی به شیوۀ گذشته، اندک اندک از رونق افتاد و بیشتر به شکل خاطرهنویسی به حیات خود ادامه داد.
Although Naser Khosrow wrote the first Persian travelogue in the fifth century AH, no other travelogue was written in Persian until the 12th century AH except for two travelogues. But from the time of Fath Ali Shah until the end of the Qajar period, the process of travel writing in Iran accelerated and more than thirty travelogues were written in Persian describing Farang and its developments. During the Pahlavi era, instead of describing the West, Iranian intellectuals wrote travelogues describing the countries ruled by the socialist system or traveling to the remote lands of Iran, and on the other hand, the number of Persian travelogues decreased to some extent.Which was gradually marginalized from the scene of contemporary Iranian literature and continued to exist in the form of memoirs. In this article, the author has tried to explain why travel writing is prevalent in a certain historical period, change its approach in other periods and finally marginalize it. It seems that the function of travelogues during the Qajar period, ie the introduction of the intellectual, social and political system of the West, has led to its prosperity in this period. With the realization of the constitutional political system and some other social developments in the Pahlavi era, as well as the influence of socialist and communist tendencies in this period, the attention of intellectuals instead of the West turned to the countries ruled by the communal system, so to test this system , Traveled to these countries and wrote travelogues describing them. On the other hand, with the formation of the discourse of westernization and return to the self, the attention of the Iranian intellectual community was focused on the remote inner regions of Iran and travelogues were written to describe these regions. In the old days, it gradually declined and continued to live more as a memoir.
Machine summary:
از سویی از تعداد سفرنامه هایی که مسافران ایرانی در وصف غـرب و تمـدن آن ، آن هـم بـا شگفتی بسیار، مینگاشتند، به شدت کاسته شد و از سوی دگر با نفـوذ اندیشـه هـای چـپ - گرایانه در ایران دورة پهلوی، روشنفکران ایرانی به جای غرب نسبت به کشورهایی که نظـام سوسیالیستی بر آنها حاکم بود، گرایش پیدا کردند و چنـد سـفرنامه در شـرح سـفر بـه ایـن کشورها نگاشتند؛ پس از آن با شکل گیری گفتمان غربزدگی و اندیشۀ بازگشت به خویشـتن ، روشنفکران ایرانی به جای ثبت دیده های خود در سفر به غـرب و شـرق ، بـا دیـدی مـردم - شناسانه به برخی مناطق دوردست ایران سـفر کردنـد و شـرح مشـاهدات خـود از زنـدگی، فرهنگ و مردم این مناطق را به ثبت رساندند تا اینکه پس از چندی، سـفرنامه نویسـی انـدک اندک از صحنۀ تاریخ ادبیات معاصر ایران کنار رفت و بیش تر به شکل خاطره نویسـی (ثبـت خاطرات شخصی در سفر) به حیات خود ادامه داد.
١. ٢ رواج سفرنامه نویسی در گفتمان تجددخواه قاجار/ مشروطه گام برداشتن در راه تجدد و روی کار آمدن نظام حکومتی مشـروطه چیـزی نبـود کـه از دل تاریخ ، فلسفه و اندیشۀ ایرانی سر برآورده باشد؛ بلکه این به فرنگ رفتگان ایرانی بودند کـه در طی سفرهای خود یا هنگام بازگشت به ایران ، شرح مسافرت های خود بـه ممالـک غربـی و مشاهدات خود را با اعجاب تمام ، در سفرنامه هایی مینگاشـتند و بـدین وسـیله جلـوه هـای متعدد پیشرفت های اجتماعی، صنعتی و سیاسی غرب را برای هم وطنان خـود آشـکار مـی- کردند؛ حجم سفرنامه های نوشته شده در این دوره ، یعنـی اواخـر قـرن دوازدهـم هجـری تـا اواسط قرن چهاردهم هجری به نسبت تـاریخ کهـن ایرانـی بـیسـابقه اسـت (ر.