Abstract:
سماع صوفیانه از دیرباز در آثار نظم و نثر عرفا جایگاه ویژهای به خود اختصاصداده و همواره مورداختلاف اهل تصوّف بودهاست. برخی آن را غذای روح مینامیدند و برخی انکارمیکردند و بیزاریمیجستند. در این میان با بررسی نسخۀ خطی کتاب لطایف اشرفی نظریات شیخ اشرفالدین سمنانی ـ عارف نامیِ قرن هشتم و نهم ایرانیالاصلِ هندوستان ـ درمییابیم که وی به سماع نگاهی ویژه داشته و از آن بهعنوان گوشسپردن به نغمههای زیبا و نیز به معنای پایکوبی یادنمودهاست. او آدمیان را به سه گروه تقسیمکرده و حکم سماع را باتوجهبه ویژگیهای روحی مستمع، موشکافانه معرفی نمودهاست. وی شروط خاصی برای سماع قائل است که اگر کسی آن شروط را بهجایآورد، به حیات جاودانی نائلمیشود. با اینکه اکثر مشایخ چشتیه ـ از متقدّمین و متأخّرین ـ سماعکرده و آن را جایز دانستهاند، لیکن اشرفالدین ملاک مباحبودنِ سماع را به مستمع و نحوۀ انجام شروط سماع منوط میداند. بهطورکلّی، نگاه عابدانۀ وی به سماع، درخورتوجه است؛ تاآنجاکه بهترین مکان برای سماع را مسجد معرفیمینماید. در این پژوهش برآنیم تا ضمن معرفی اجمالی سیّداشرفالدین سمنانی و کتاب لطایف اشرفی، نظریات شاخص وی را در مورد «سماع» تحلیل و بررسی نماییم.
Since long time ago, Sufism Sama has had a particular status in the prose and the poetry of mystics, and has always been controvertial among sufists. Some used to call it the food for soul and some others denied and rejected it. Meanwhile, through studying the manuscript of Latayef-e- Ashrafi, the ideas of Sheykh Ashraf al-Din Semnani, the famous Iranian mystic of India during eighth and ninth centuries AH, we understand that he had a special perspective toward Sama and regarded it as listening to cunning lyrics and sufism dancing. He has divided human beings into three categories and introduced the issue of Sama according to the spiritual features of the listener in details. He believes that Sama has some specific conditions and if done by Sufi, he will enjoy eternal life. Though most of Chishti sheykhs- the formers and the latters- performed Sama and accepted it, Ashraf al-Din regards the permit of Sama conditional to the listener and the method of performing. In general, his pious attitude to Sama is considerable, so that he introduces mosque as the best place for Sama. This research aims at not only presenting a brief introduction to Seyed Ashraf al-Din Semnani and his book but also analyzing his outstanding viewpoints about Sufiam Sama.
Machine summary:
در این میان با بررسی نسخۀ خطی کتاب لطایف اشرفی نظریات شیخ اشرفالدین سمنانی ـ عارف نامیِ قرن هشتم و نهم ایرانیالاصلِ هندوستان ـ درمییابیم که وی به سماع نگاهی ویژه داشته و از آن بهعنوان گوشسپردن به نغمههای زیبا و نیز به معنای پایکوبی یادنمودهاست.
ک: باخزری، 1383: 2/228) لیکن اشرفالدین سمنانی، همچون اغلب مشایخ چشت، بر این باور بود که در مجلس سماع باید پذیرایی ـ هرچند اندک ـ باشد: «حضرت قدوةالكبرا میفرمودند كه: سنّت مشایخِ چشت است كه روزِ بار را خالی نگذارند.
» (غریب یمنی، بیتا: 464) بهطورکلّی، اشرفالدین بر این باور بود که برای سماع، شروطی ضروری است که اگر محقّقشود، مستمعان به حیاتِ جاودانی نائلمیآیند: «زمان و مكان و اخوان، از شروط لازمهاند و البته رعایت باید کرد تا اثر زیاده یافتهشود، و مكانِ سماع را بهمنزلۀ تن و زمان، به جای، و اخوان بهمنزلۀ جان است.
ک: الهدیه، 1386: 78ـ77؛ علاء سجزی، 1390: 123ـ122؛ داراشکوه، بیتا: 72؛ حاکمی، 1367: 183ـ180و78) لیکن اشرفالدین سمنانی بر این باور بود که در مسئله سماع، نمیتوان بهطورقطع نظرداد؛ چراکه همهچیز به مستمع و نحوۀ سماع بستگی دارد: «حضرت قدوةالكبرا میفرمودند كه: هر مسئله كه مختلفٌفیه است، در حلّ و حُرمت او دلیرانه دمنزنند.
(غریب یمنی، بیتا: 433) شبلی هم بر این باور بود که «هرکس زبان اشاره دریابد، سماع برای او حلال است و هرکس نفهمد، دچار فتنه میشود.
» (غریب یمنی، بیتا: 459) این برداشتهای عابدانه از «سماع» تا بدانجاست که مسجد را برای آن، بهترین مکان معرفی مینماید: «حضرت قدوةالكبرا ميفرمودند كه: خوبترین جاها جهت سماع، مسجد است؛ چه سماع عبادت است و عبادت را جز مسجد، جای دیگر افضل نیست.