Abstract:
بیرونی در بسیاری از مباحث تاریخی نکاتی را برای نخستین بار مطرح کرد به عنوان مثال نخستین بار به طبقه بندی مغان و یا
مجوسان و اقوام پیش از ظهور زرتشت پرداخت. نخستین بار از کوروش به عنوان پادشاه هخامنشی یاد میکند. درحالیکه در
سایر منابع همچون طبری او را یکی از فرماندهان گشتاسب میدانستند. برای نخستین بار با استفاده از ریاضیات و اطلاعات به
دست آورده از کتاب شاپورگان مانی، طول مدت سلطنت اشکانیان را محاسبه کرد. درحالیکه پیش از او هیچ کس با چنین
دقتی این مطالب را ارائه نکرده بود. برای نخستین بار به شکلی منسجم و در قالب یک مجموعه نام پادشاهان سلسله های
مختلف در ایران را آورده است. وی همچنین در کتابش از وجود پادشاهان ایرانی مصر، که سلسلۀ ٢٢ فراعنۀ مصر بودند،
یادمیکند. چنین رویکرد دقیقی در تاریخ مسلما بیان کننده شناختی است که وی از ریاضی و نجوم و معرفت الارض به دست
آورده و همین مسئله باعث شد به تحقیق در مورد رویکرد تاریخی و جغرافیایی وی در کتاب معرفت الارض بپردازیم.
Machine summary:
درک بهتر اين رهيافت متمايز البته درگرو فهم اين نکته است که مقام مشاهده نزد ابوريحان هنگامي تأثير خود را در مطالعات تاريخي نشان ميدهد که هم زمان با نمونه هايي هم دست و مشابه در ميان اقوام ديگر مقايسه نگردند و مورخ در مقام داوري و ارزش گذاري قرار نگيرد و تطبيق اين آراء و عقايد و اخبار به گزينش يکي فرد ديگري نينجامد.
«گاهي از احوال عادي امروز چيزي مشاهده ميکنيم که اگر مانند آن را از زمان هاي گذشته نقل کنند ما آن را محال ميدانيم و عمر انسان به شناسايي تاريخ يک ملت کفايت نميکند تا چه رسد به تاريخ ملل جهان ؛ و چون امر ازاين قرار شد پس ما بايد هرکدام از اين اخبار را که نزديک تر و مشهورتر است از صاحبان آن بگيريم و تااندازه اي که ميتوانيم آن را اصلاح کنيم و ديگر گفته هاي ايشان را آن طور که هست بگذاريم تا اين کار براي جويندگان حقيقت و دوستداران حکمت بر تصرف در غير اين قضايا سرمشق باشد و نيز خود ما را با مجهولات ديگر ارشاد و راهنمايي کند و ما نيز به خواست خدا چنين کرديم » (بيروني، .
شايد در الآثارالباقيه آنجايي که براي برتري خوارزميان بر اعراب در مورد بروج استدلال ميآورد، نمونه اي ديگر در اين زمينه باشد ( بيروني، ١٣٦٣، ٣٦٨) يا بيروني در همين باب از شخصي به نام عبدالله بن مسلم قتيبه سخن به ميان ميآورد و روشي را که او و نويسندگان همانند او در کتاب هايشان به کار ميبرند، به انتقاد ميگيرد و روش افراطيشان را که خالي از استبداد راي نيست ، تقبيح ميکند.