Abstract:
سنجش، تایید یا تکذیب هیچ یک از آرای معطوف به واقعیت کثرت ادیان، همچون حصرگرایی 4 شمول گرایی 5 یا کثرت گرایی 6 دینی، که از مهم ترین مباحث دو حوزه فلسفه دین و کلام جدید به شمار می آیند، مقصود این نوشتار نیست. بلکه این پژوهش بی هیچ ارزش داوری، تنها در پی تبیین رویکرد یکی از متاملان و عارفان شهیر ایرانی اسلامی نسبت به مقوله کثرت ادیان است و می کوشد تا پرده از چهره رای خاص وی درباره این مقوله مهم بردارد. هرچند که در حاشیه، به خود مدعای کثرت گرایی و رابطه آن با تجارب دینی نیز می پردازد و از منظری پدیدار شناختی، این دو امر را بررسی می کند. شیخ محمود شبستری که از عرفای نامدار ایرانی اسلامی، و از نظریه پردازان عرصه اندیشه دینی– عرفانی به شمار می آید، محور و منظور این نوشتار است. وی که در ارایه آرای مربوط به دین، بر بنیاد جهان بینی عرفانی تکیه دارد، کوشیده است تا حاصل تاملات خویش را به هر دو زبان نظم و نثر، و در مطاوی آثاری ارجمند اما موجز به ظهور رساند. از وی، همچون برخی دیگر از عرفا، درباره مقوله کثرت ادیان نیز رای و نظری باقی مانده است. قصد این نوشتار پرداختن به رای واقعی او درباره مسئله تکثر ادیان است، تا بدین وسیله شعاعی هرچند کم رنگ، به ویژه درباره آرای معطوف به کثرت ادیان بر اندیشه شبستری به طور خاص، و عرفان اسلامی به طور عام بی افکند و رای شیخ را در این باره بازنماید. نگارنده برآن باور است که حاصل کار نه تنها به شبستری، که به سایر عارفان اسلامی نیز قابل تعمیم است، زیرا همگی این بزرگان، چنان که فروتر تبیین خواهیم نمود، از نظر فکری و به ویژه فلسفی، در یک محدوده زمانی و تحت سیطره یک نظام و سنت اندیشگانی واحد به سر می برده اند.
The aim of this essay is not judging about exclusivism، inclusivism or pluralism as such، rather، it tries to explain the ideas of the well-known Iranian Muslim mystic، Shiykh Mahmūd Shabistarī، on pluralism. Moreover، by employing phenomenological method، this essay is going to deal with the concept of pluralism and its relation with religious experiences. Shiykh Mahmūd is a famous mystic and also a distinguished theorist in the field of religious-mystical thoughts. He takes a mystical approach to religious ideas and expresses his views through concise treatises in prose and verse. Like many mystics he frequently deals with different aspects of the multiplicity of religions. This essay attempts to survey his exact opinion on pluralism، so that it may throw new light on Shabistarī’s view in particular and Islamic mysticism in general.
Machine summary:
نگارنده برآن باور است که حاصل کار نه تنها به شبستری ، که به سایر عارفان اسلامی نیز قابل تعمیم است ، زیرا همگی این بزرگان ، چنان که فروتر تبیین خواهیم نمود، از نظر فکری و به ویژه فلسفی ، در یک محدودٔە زمانی و تحت سیطرٔە یک نظام و سنت اندیشگانی واحد به سر می برده اند.
شمول گرایی دینی نظریه ای است مبتنی بر این باور که اگرچه تنها یک راه / دین ، برای نیل به رستگاری وجود دارد و حقیقت به طور کامل نزد آن دین است ، اما در عین حال سایر ادیان نیز با بهره مندی از گوشه ای / گوشه هایی از حقیقت ، راهی به رستگاری و طریقی به نجات اند و مؤمنان را به نحوی هرچند ناچیز هدایت می کنند.
با توجه به توضیحاتی که پیش از این دربارٔە شمول گرایی ارایه گردید، روشن است که شیخ رویکردی شمول گرایانه دارد، زیرا در عین باور به حقانیت همۀ پیامبران ، به جایگاهی خاص که همان مقام بی سایگی است ، برای پیامبر دین مختار خویش قایل شده است .
ممکن است محققان ، وی را براساس برخی ابیات گلشن راز کثرت گرا بدانند و برای ابیات مذکور از سعادتنامه ، توجیهاتی دست و پا کنند، غافل از آنکه شیخ ، نه تنها تحت تأثیر جهان بینی ابن عربی ، و نه فقط به شهادت برخی ابیات گلشن راز، بلکه به واسطۀ جبراندیشگانی زمانه ، نمی توانسته است از شمول گرایی فراتر آید.