Abstract:
مسئولیت اخلاقی، که در معرض بازخواست بودن نسبت به وظایف اخلاقی است، در مکتب اسلام، در برابر خداوند معنا پیدا میکند. مهمترین بحث مرتبط با این موضوع، بحث از مبانی نظری آن است. این مبانی شامل مبانی هستیشناختی، انسان شناختی، معرفتشناختی، ارزششناختی و جامعهشناختی است.هدف این تحقیق، بررسی خاستگاه جامعهشناختی مسئولیت اخلاقی انسان است. از جمله این مبانی، میتوان به اجتماعی بودن انسان، اصالت فرد و اعتباریت جامعه، رابطه متقابل فرد و جامعه و قانونمندی امور اجتماعی اشاره نمود. با بهرهگیری از مبانی جامعهشناختی و مباحثی چون تکلیف اخلاقی، حق اخلاقی و تلازم آن با تکلیف، همچنین تلازم میان تکلیف و مسئولیت، میتوان اصل مسئولیت اخلاقی انسان را برهانی و بر اساس آن تبیین نمود. ابتدا مبانی مرتبط با بحث مسئولیت را استخراج نموده، سپس بر اساس آنها برهانی تنظیم خواهد شد. روش بحث در این پژوهش، روش کتابخانهای و تحلیلی ـ عقلی به همراه استدلال برهانی است.
Machine summary:
"امر و تکلیف در این رابطه، فرع بر همین معنای «باید» میباشد (همان، ص 27؛ مصباح، 1380الف، ص 58؛ مصباح، 1387، ص 77)؛ وقتی در اخلاق گفته میشود کسی مکلف به انجام کاری است، بدان معناست که بین هدف خاص (مثلا به کمال رسیدن) و فعل مورد تکلیف، ضرورت بالقیاس وجود دارد.
وجود قانون و حقوق در جامعه، مستلزم این است که افراد جامعه دارای حقوقی باشند در مقابل دیگران ملزم و مکلف به رعایت این حقوق باشند؛ زیرا هر جا حقی برای کسی ثابت شود، به تبع آن تکلیفی بر عهدة دیگران خواهد آمد.
با توجه به این مبنا، میتوان گفت: از آنجاکه هدف حقوقی جامعه در راستای هدف اخلاقی قرار دارد، اصل مسئولیت اخلاقی نیز با واسطه از نظام حقوقی اسلام قابل استنتاج میباشد؛ بدینمعنا که در جامعه اسلامی، قوانینی جهت به رسمیت شناختن حقوق دیگران وضع شده است و متقابلا برای دیگران تکلیفآور است.
از سوی دیگر، قانونمند بودن این روابط مانند تأثیر افعال اکثر جامعه بر کل جامعه، منشأ قوانین تشریعی در جامعه خواهد بود و ضرورت وجود قانون موجب میشود که همه افراد جامعه دارای حقوقی باشند و طبعا دیگران در برابر این حقوق مکلفند.
همانگونه که در بند پنجم از مبانی جامعهشناختی بیان شد، از آنجاییکه همه افراد جامعه بهعنوان اعضای یک جامعه مشمول این قاعدهاند و دارای حقوقی میباشند و تنها برخی افراد حقوق خاصی را به علت داشتن شرایط ویژهای (مانند نقص عضو) دارند، میتوان گفت: همه افراد جامعه در برابر حقوق دیگران مکلفند و تکلیف هم مستلزم مسئولیت است، بنابراین، بر اساس این برهان مسئولیت اخلاقی انسان در حوزة جامعه اثبات میشود."