چکیده:
قیام شیخ محمد خیابانی در تاریخ ١٧/فروردین /١٢٩٩ در تبریز رخ داد. ایـن قیـام شش ماه به طول انجامید و سرانجام با دخالـت دولـت مشـیرالدوله و نماینـدگی مخبرالسلطنه ، خاموش شد. منابع معاصر این قیام با توجه به گرایشات سیاسی یـا عاطفی که داشته اند، درباره آن نوشته اند و اطلاعات سودمندی را در اختیـار نسـل امروز قرار داه اند. پژوهش هایی که بعدها در رابطه با آن انجام گرفته بیشتر دیـدی عاطفی دارند ولی تحقیقات اخیر علمی ترند. در این پژوهش به چهار دلیل قیام خیابانی که به نظر نگارنـده مهـم تـر و قابـل بحث تر بودند، پرداخته شده است . این چهـار دلیـل عبارتنـد از: در خطـر افتـادن ارکان مشروطیت ، قرارداد استعماری ١٩١٩ که بـین ایـران و انگلـیس بسـته شـد، انقلاب روسیه و تاثیر آن در افکار دموکرات ها و مردم تبریز، تجزیه طلبی خیابـانی و افکار جدایی طلبانه او.
خلاصه ماشینی:
"(رضـازاده شـفق ، ١٣٠٤: (33 خیابانی هـم در یکـی از نطـق هـایش کـه متاسـفانه پژوهشـگر آن را در میـان نطق های جمع آوری شده در کتاب بهرام خیابانی و علی آذری ندیـد، صـراحتا از قرارداد سخن گفته است : امروز من رسما به جهانیان اعلام می کـنم مـا علیـه ایـن حکومت که قرارداد خانمان برانداز وثوق الدولـه و انگلـیس را منعقـد کـرده قیـام کرده ایم و صراحتا اعلام می داریم تا زمانی که دولت ملی وطـن پرسـت روی کـار نیاید و به اصلاحات اساسی دست نزنـد و اسـتقلال کشـور را تحکـیم ننمایـد و قانون اسای را مجری ندارد دست از قیام برنخواهیم داشت و با تمام مـردم ایـران دست به دست هم داده کشـور خـود را از گـرداب فلاکـت و از پرتگـاه نـابودی نجات خواهیم داد.
(رحیم رئیسی نیا و عبدالحسین ناهیدی آذر، ١٣٥٥: ٢٤٦) بهرام خیابانی که نطق های شیخ را در کتابی گرد آورده است در مقدمـه کتـاب خود می نویسد: شـیخ محمـد خیابـانی از مخـالفین جـدی قـرارداد١٩١٩ایـران و انگلیس بود و سر همین اصل با وثوق آلدوله رئیس الوزرا و عاقد قرارداد مخالفـت می نمود و برای اعتراض به عملیات وثوق الدوله و دفاع از استقلال و آزادی ایران ، دموکرات های تبریز تحت قیادت و پیشوایی خیابانی قیام نمودند و ادارات شهر و مراکز حکومت را اشغال و مامورین اعزامی مرکز را مجبور به مراجعت به تهـران نمودند."