چکیده:
در میان اندیشمندان اشعری، فخر رازی صراحتا از واژه توحید افعالی بهره برده و تلاش کرده تا با اقامه دلایل متعدد عقلی و نقلی، این مسئله را برهانی نماید. مقاله حاضر، ضمن بررسی تقریرهای مختلف فخر رازی از توحید افعالی، دلایل عقلی وی را در چهار دسته ـ دلایل وجودی؛ دلایل توحیدی؛ دلایل تفویض ستیزانه؛ دلایل جبرگرایانه ـ مورد ارزیابی قرار داده و به این نتیجه دست یافته است که هر چند توحید افعالی در اندیشه او یک بحث کاملا برهانی است؛ اما همه دلایل او توان اثبات قرائتی درست از توحید افعالی را ندارد. برخی از این دلایل، توحید افعالی به معنای یگانگی خداوند در خالقیت و فاعلیت (نفی شریک در فاعلیت) را اثبات می کند؛ برخی، توحید افعالی به معنای فاعلیت بی واسطه یا باواسطه خداوند نسبت به همه افعال را اثبات می کند؛ برخی، هر دو معنای پیشین را اثبات می کند؛ برخی، تنها دلیلی بر نفی تفویض و عدم استقلال بنده در افعال است؛ برخی، قرائتی جبرگرایانه از توحید افعالی را اثبات می کند؛ و برخی نیز اشکالات و نواقصی دارد که از عهده اثبات هیچ یک از قرائت¬های توحید افعالی بر نمی¬آید.
خلاصه ماشینی:
"ارزیابی تقریرهای مختلف توحید افعالی در اندیشة فخر رازی تقریر اول توحید افعالی، یکی از معانی مقبول نزد متکلمان امامیه و فیلسوفان مسلمان است (نک: قمی، 1415، ج1، ص396؛ سبحانی، 1425، ج1، ص48؛ مکارم شیرازی، 1386، ص253؛ صدرالدین شیرازی، 1366، ج4، ص324) ولی ابهاماتی دارد؛ از قبیل اینکه آیا خداوند مؤثر حقیقی است یا مجازی؟ آیا مؤثر باواسطه است یا بیواسطه؟ تقریر دوم، معروفترین بیان توحید افعالی است و معمولا با عبارت «لامؤثر فی الوجود الا الله» بیان میشود که هم با تقریر معروف اشاعره سازگار است که خدای متعال را فاعل بیواسطه برای همة پدیدهها قلمداد کرده و همة آثار را مستقیما به خداوند نسبت داده و خالقیت مستقل و غیر مستقل را مخصوص خداوند دانسته و ظاهرا به فاعل و علتی جز خداوند معتقد نیستند (رازی، 1335، ص74؛ همو، 1341، ج1، صص 35و78؛ همو، 1993، ص73)؛ و هم با تقریر امامیه سازگار است که خداوند را تنها فاعل و مؤثر مسقل دانسته و تأثیر استقلالی را از سایر اشیا سلب کردهاند، نه مطلق تأثیر را، هر چند به صورت غیر مستقل یا در حد علت معده باشد؛ زیرا فخر رازی در کتابهای خود به وفور از علیت و تأثیر گذاری صحبت کرده است (نک: رازی، 1411، ج1، صص 456-468) و این نشان دهندة آن است که ممکن است منظور او از سلب تأثیر از سایر موجودات، سلب تأثیر استقلالی باشد، نه سلب مطلق تأثیر.
البته تذکر این نکته لازم است که دلیل فوق به گونة مزبور، گر چه وقوع فعل به قدرت دو قادر مستقل را رد کرده و توحید افعالی به معنای نفی شریک در فاعلیت را اثبات میکند، اما هرگز نمیتواند اثبات کند که خداوند، فاعل بیواسطه برای همة ممکنات است؛ بلکه فقط اثبات میکند که فاعل مستقل یا غیر مستقل دیگری نیست که در عرض خداوند، فاعل و خالق ممکنات باشد."