چکیده:
یکی از معروفترین و مهمترین مناظرهها در دوره تیموری، مناظرات و مباحثات دو عالم بزرگ، میرسید شریف
جرجانی (درگذشته 816 ه . ق) و سعدالدین تفتازانی (متوفی 792 ه . ق) است. نخستین مناظره، درباره این موضوع بود
که «آیا اراده انتقام، سبب غضب میشود، یا غضب، سبب اراده انتقام میشود». تفتازانی رای اول را ترجیح میداد و
جرجانی از موضع مقابل دفاع میکرد. جرجانی در این مباحثه همچون دیگر موارد، غلبه یافته است. موضوع مناظره دوم
«اجتماع استعاره تبعیه و استعاره تمثیلیه» و اختلاف بر سر موضع زمخشری (متوفی 583 ه . ق) در کتاب الکشاف ذیل
آیه 5 سوره بقره «أولئک علی هدی من ربهم» بوده است. به نظر تفتازانی، این آیه دارای استعاره تبعیه تمثیلیه است.
جرجانی به نظر او اشکال میگیرد و حضار را قانع میکند که این آیه فقط استعاره تبعیه دارد و اجتماع آن با استعاره
تمثیلیه ممکن نیست. داور مناظره نیز رأی او را صائب میداند. گفتهاند که تفتازانی پس از این واقعه تدریس را رها کرد، تا
جایی که همین سرخوردگی موجب مرگ او در سال 792 ه . ق شد.
خلاصه ماشینی:
"12 به نظر تفتازانی، این آیه، استعاره تبعیه تمثیلیه دارد؛ زیرا از آنجا که استعاره به سبب حرف «علی» است و مستعار حرف «علی» است، استعاره تبعیه؛ و از آنجایی که هر دو طرف تشبیه از امور متعدد گرفته شده است، استعاره تمثیلی میشود.
جرجانی با استناد به این رای [ظاهرا برگرفته از آثار نحوی تفتازانی] میگوید که این تشبیه هم باید هر دو طرفش مرکب باشد؛ اما همانطور که معنای استعلا نمیتواند مشبهبه باشد، معنای «علی» نیز طبعا نمیتواند مشبهبه باشد؛ زیرا که معنای هر دوی آنها مفرد است.
15 تفتازانی در پاسخ میگوید که: در تشبیه تمثیلی، اینکه هر دو طرف از امور متعدد اخذ شده است، به معنای مرکب بودن طرفین نیست، بلکه صرفا به معنای آن است که آنها از جهت مأخذ ضرورتا ترکب دارند.
16 جرجانی این ادعا را از چندین جهت نادرست میخواند: اولا وقتی میگوییم مشبهبه از امور متعدد اخذ شده است، منظورمان این نیست که تمامی آن از هر کدام از آنها اخذ شده باشد، زیرا اگر تمامی آن از هر یک از آنها اخذ میشد، آن وقت با اخذ از یکی مقصود حاصل میشد و دیگر دلیلی نبود که از دیگری دوباره اخذ کند.
به نظر او درست است که چون طرفین تشبیه ضرورتا مرکباند، نمیتوان گفت که «استعاره تبعیه حرفیه» همان استعاره تمثیلی است؛ از طرف دیگر به راحتی هم نمیتوان گفت که معنای متعلق حرف حتما مفرد است.
22 ثانیا ما ادعا نکردیم که هر دو طرف تشبیه تمثیلی مطلقا مرکباند، بلکه گفتیم که تمثیلی که هر دو طرفش از امور متعدد اخذ شده باشد، مرکب است و این مسئله را پیشتر توضیح دادیم."