چکیده:
بیان الادیان کهنترین اثر موجود به زبان فارسی در باب ملل و نحل است که به سال 485 ق تألیف گردیده است. از این
کتاب، چاپهای متعددی به عمل آمده، که تازهترین و بهترین آن تصحیح مرحوم استاد محمدتقی دانش پژوه است و بنیاد
موقوفات دکتر محمود افشار به سال 1376 آن را منتشر کرده است. با این همه، هنوز مؤلف و محل تألیف این اثر به درستی
شناخته و دانسته نشده است. مقاله حاضر به این دو نکته پاسخ میگوید.
خلاصه ماشینی:
"در نقل میرزا عبدالله افندی از بیان الادیان در ریاض العلماء، که دانش پژوه خود در مقدمهاش یادآور شده12، چنین آمده است: نسخه نفیس بیان الادیان متعلق به افندی هم اینک موجود است و یکی ـ دو سال پیش به کتابخانه آیت الله مرعشی در قم منتقل گردید13 و به گمان من، جای آن هست که بیان الادیان دیگربار براساس این نسخه تصحیح شود و به چاپ برسد.
باری، گویا مرحوم دانش پژوه در ماههای پایانی عمر خویش، حال و حوصله تصحیح و تحشیه متون را نداشت، چنانکه در سراسر مقدمه و متن، آثار بی حوصلگی و شتابزدگی را میتوان دید و صورت نهایی کتاب نیز ظاهرا فراهم کرده آقای قدرت الله پیشنماز زاده است.
مرحوم عباس اقبال براساس نسب نامه ناقص متن خود، «محمد بن عبیدالله بن علی بن حسن بن حسین» را مؤلف بیان الادیان دانسته،15 و از اینجا به اشتباهات عجیبی افتاده، چنانکه جد مؤلف حقیقی را فرزند او به حساب آورده و پدر او را حفید وی!16 همان گونه که در متن طبع دانش پژوه و نسخه متعلق به افندی آمده، نام پدر مؤلف بیان الادیان «نعمت» است.
بدین ترتیب، نسب مؤلف بیانالادیان به 10 واسطه به امام زین العابدین ـ علیه السلام ـ میپیوندد و او پسرعم «ابوالحسن علی بن ابی طالب» ـ یعنی همان امامزاده مدفون در مزار شریف ـ خواهد بود که در سال 466 ق برای فرزندش نقل حدیث کرده18، و این با تاریخ تألیف بیان الادیان (485 ق) سازگار است.
ـ بیان الادیان، ابوالمعالی محمد بن نعمت علوی بلخی، تصحیح محمدتقی دانش پژوه، با همکاری قدرت الله پیشنماز زاده، تهران، بنیاد موقوفات دکترمحمود افشار، چاپ اول، 1376."