چکیده:
فتوحات فریدونیه نوشته محمد طاهر بن حسن خادم بسطامی، درباره فتوحات فریدون خان چرکس، امیرالامرای
استرآباد، مازندران، بسطام، دامغان، گرایلی، کبود جامه و درون است. وی این کتاب را به سال 1022 ق پس از بازگشت از
سفر زیارتی مشهد مقدس به موطن خود، بنا به فرمان فریدونخان نوشت. کتاب فتوحات فریدونیه درواقع، تاریخ
لشکرکشیها، جنگآوریها، و گزارش تدابیر و سیاستهایی است که فریدون خان در ایجاد اختلاف و نفاق بین سران
گوکلانها به کار بسته است،. مؤلف آن (محمد طاهر بسطامی) وقایع مذکور را طی یک مقدمه، بیست فتح و خاتمه بیان کرده
است. این کتاب در سال 1380 بر پایه یگانه نسخه شناخته شده آن، که به شماره 3313 در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران
محفوظ است و به دست مؤلف کتابت شده، به کوشش سید سعید میرمحمد صادق و محمد نادر نصیری مقدم، تصحیح شده
و انتشار یافته است.
خلاصه ماشینی:
"سبب اینکه مأموریت نگارش کتاب و حتی کتابت آن به وی محول میشود، این است که بعد از مراجعت از مشهد «به شرف ملازمت مستطاب فلک جناب» (ص 21) درآمده و «از نقل قولهای شمسا قاسم بیگ لشکرنویس بهره جسته است» (ص 12)، و بدین ترتیب از زمان حکومت فریدون خان چرکس بر استرآباد و سپس امیرالامرایی وی از سوی شاه عباس اول صفوی در 1015 تا 1030 ق که سال وفات اوست، بر منطقه استرآباد و بسطام و شاهرود و دامغان و گرایلی و کبود جامه و درون ـ که به نوشته مینورسکی در کتاب سازمان اداری حکومت عهد صفوی ناحیهای است بین عشق آباد و قزل اروت و در عهد شاه عباس و نادرشاه جزو ایران بوده است ـ حکومت میکرد.
نگارنده کتاب در خاتمه از او چنین یاد میکند: [او] در عدل و انصاف و رعیت پروری کوشید و همه روزه منادی در بازار و محلات فرستاده، شکایتچی طلب میفرمود و به دستور سایر الناس داخل آن جماعت شده مثل قضات اسلام موافق شرع شریف پرسش مینمود و شخصی را که فیالجمله مستهلک و پریشان یافته بود به خلعت و زر و تخفیف مالوجهات و وجوهات نوازش میفرمود و به یمن معدلت خان عالی شأن آن مملکت ویران، معموره جهان بلکه ثانی اثنین روضه جنان شد، از آن جمله از ابتدای ایالت آن حمیده خصال تا حال در قصبه بسطام که بنده کمترین اطلاع تمام بر آن دارد، دویست و هشتاد باغ و باغچه احداث شده و با آنکه اهل قصبه را از کسالتی که در طبع است همیشه بیبضاعتند، اما از تأثیر عدالت آن حضرت، مرفه الحال به عیش و عشرت اشتغال دارند."