چکیده:
یکی از مهم ترین و برجسته ترین ویژگیهای ساختاری نهج البلاغه امام علی علیه السلام ، انسجام دورن متنی در هر یک از خطبه ها، نامه ها و کلمات قصار است . تناسب و انسجام حاصل پیوند میان اجزای آن - چینش معنایی واژگان به کار گرفته شده - در محور همنشینی و جانشینی است . به بیانی دیگر، ارزش واژگان به کار گرفته شده در جمله و یا جملات ، منوط به گزینش آن هاست . در سایه این دو محور ارزش های زیباشناسی به نمایش گذاشته میشود. هر چند تعیین حوزه معنایی واژگان از میان واژگانی که دارای تقارب معنایی هستند، عاملی مهم برای گزینش واژگان به شمار میرود در حقیقت ، این مهم ، یکی از شگردهای هنری امام علی علیه السلام است . در این مقاله ، نگارنده بر آن است تا با بررسی معناشناسانه واژگان متقاربه المعنی از میان واژگانی که دارای تقارب معنایی هستند، دلایل معنایی گزینش واژگان موجود در عبارت های انتخابی را با نظر به کتب لغوی در خطبه مشهور شقشقیه مورد بررسی و تحلیل معنایی قرار دهد و صلاحیت و عدم صلاحیت واژگان منتخب از خطبه را نمایان سازد. البرهان فی تفسیر القرآن یکی از ارزشمندترین و جامع ترین تفاسیر روائی، اثر سید هاشم بحرانی از علمـای شیعی اخباری مسلک قرن دوازدهم است . این تفسیر، مشتمل بر مجموعـه ای از روایـات اهـل بیـت علـیهم السلام در توضیح آیات قرآن کریم است . هر چند مولف به طور صریح مبـانی تفسـیری و مقـدمات فکـری خویش را در تنظیم این اثر بیان نکرده است ، تلاش شده با بررسی این اثر، بـالاخص مقدمـه ایـن مجموعـه روائی و بعضی آثار دیگر او وسایر هم فکران ، به برخی از مبانی فکری و اعتقادی ایشان دست یابیم . چیزی که مولف به موجب آن اقدام به تالیف این اثر و جمع آوری روایات آن نموده است . ایـن مجموعـه روائـی تفسیری به روش نقلی محض جمع آوری شده است ؛ اما مولف در انتخاب روایات و گزینش و استفاده آنهـا در بحث تفسیری مبانی و پیش فرض هایی را مدنظر قرار داده است که در این مقاله بـه نمونـه هـایی از آن ذیل عناوینی چون : مبانی قرآنی، روائی و مبانی اعتقادی، کلامی بیان شده است .
خلاصه ماشینی:
/ دلیل انتخاب واژه «تقمص » در بافت جمله : امام علی علیه السلام ابتدا شکایت خود را از نخستین مرحله خلافت بیان می دارد و می فرماید: «اما والله لقد تقمصها فلان ، و إنه لیعلم أن محلی منها محل القطب من الرحا»(خ :٢٧): آگاه باشید، به خدا سوگند که «فلانی »؛ «ابوبکر» خلافت را چون جامه ای بر تن کرد و میدانست که جایگاه من نسبت به آن چونان محور به آسیاب است .
همان طور که از مشخصه معنایی واژه (لبس ) برمیآید، هر نوع پوششی را دربر میگیرد و این نکته قابل ذکر است که گفته شود، از معنای قاموسی هر سه واژه پوشیدن استنباط میشود، به عبارت دیگر، هسته اصلی معنایی آن سه یکی است ؛ ولی واژه (تقمص ) با توجه به تفاوت ریز معناداری که با واژگان دیگر در محور جانشینی دارد، توانسته است برای بیان مافی الضمیر امام علی علیه السلام به ایفای نقش بپردازد.
15 دلیل انتخاب واژه " علم " در بافت جمله : با توجه به تحلیل معنایی واژگان متقاربۀ المعنی در محور جانشینی با واژه مورد نظر در این فراز / از خطبه ، میتوان چنین گفت که واژه علم ، همان طور که توضیح نیز داده شد به معنای "پی بردن ١٣٣ / به حقیقت شیء" است .