چکیده:
ﻫﺮﭼﻨﺪ در ﻗﺮآن و دﻳﮕﺮ ﻛﺘﺎبﻫﺎی آﺳﻤﺎﻧﻲ ورواﻳﺎت ﻣﺘﻌﺪد ﻣﺜـﻞ و ﻣﺎﻧﻨـﺪ از ﺧـﺪای ﻳﻜﺘـﺎ ﻧﻔﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ، اﻣﺎ درﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺑﻪ داﺷﺘﻦ ﻣﺜﺎل ﺗﻮﺻﻴﻒ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ. ﺗﻤﺜﻴـﻞ ﻧﻔـﺲ ﺑـﻪ ﺧﺪا در ﺗﻌﺎﺑﻴﺮ ﻋﺮﻓﺎ ﭘﺮرﻧﮓﺗﺮ ﺷﺪه و ﺑﺎ ﻋﺒﺎرتﻫﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ. دراﻳﻦ ﺑـﻴﻦ ﻣﻼﺻﺪرا، ﺑﺎ ﺑﻬﺮه ﮔﻴﺮی ازآﻣﻮزهﻫﺎی دﻳﻨﻲ وﻋﺮﻓﺎﻧﻲ، ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪاﻧﮕﺎری ﻧﻔﺲ اﻧـﺴﺎﻧﻲ ﺗﻮﺟـﻪ ﺧﺎص داﺷﺘﻪ ودرآﺛﺎر ﻣﺘﻌﺪدﺧﻮد ﺿﻤﻦ ﻃﺮح اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ازآن ﻧﺘﺎﻳﺞ دوﺳﻮﻳﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮد. از آن ﺟﺎ ﻛﻪ ﻧﻔﺲ آدﻣﻲ ازﺟﻬﺖ ذات، ﺻﻔﺎت واﻓﻌﺎل ﻧﻤﻮﻧﺔ ﺧﺪا درﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ، ﺑـﺎ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻧﻔﺲ ﻣﻲﺗﻮان ﺧﺪا را ﺑﻬﺘﺮ ﺷﻨﺎﺧﺖ، ﻫﻢﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺧﺪا ﺑﻪ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳـﻲ و ﻧﺘﺎﻳﺞ دﻳﮕﺮ ﻣﻲﺗﻮان رﺳﻴﺪ. .ﻧﻜﺘﺔ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺄﻣﻞ اﻳﻨﻜﻪ ﻛـﺎرﺑﺮد اﻳـﻦ ﺗﻠﻘـﻲ ﺗﻮﺳـﻂ ﻣﻼﺻـﺪرا، ﺳــﻨﺠﻴﺪه ودﻗﻴﻘــﺎ روﺷــﻤﻨﺪ اﺳــﺖ و ﭘﻴﺎﻣــﺪﻫﺎی هﺴﺘﻲﺷــﻨﺎﺧﺘﻲ، اﻧــﺴﺎنﺷــﻨﺎﺧﺘﻲ و ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻣﺘﻌﺪدی درﺑﺮدارد، ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ میرسـﺪ، ارزش ﺗﻔﻬﻴﻤـﻲ و اﻗﻨﺎﻋﻲ آن درﺣﻞ ﺑﺮﺧﻲ ازﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻠﺴﻔﻲ واﻋﺘﻘﺎدی، ﺑﺴﻲ ﻓﺮاﺗﺮ از اﺳﺘﺪﻻلﻫﺎی ﻋﻘﻼﻧـﻲ ﺑﺎﺷﺪ و در ﻣﻮاردی ﺣﺘﻲ ﺟﺎی ﺧﺎﻟﻲ دﻟﻴﻞ ﻋﻘﻠﻲ ﻳﻘﻴﻦآور را ﭘﺮﻛﺮده و ﻳﺎ ﺑﺮ ﻛﺎ ﺳـﺘﻲ ﻫـﺎی آن ﭘﺮده اﻓﻜﻨﺪه اﺳﺖ.
خلاصه ماشینی:
اﻣﺎ ﺑﺎ اﻳﻦ وﺟﻮد، ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد اﻧﺴﺎن ﻛـﻪ ﻧﻔﺨـﻪای از روح اﻟﻬـﻲ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ )اﻟﺤﺠـﺮ/92 و اﻟﺰﻣﺮ /27(، ﺑﻪﻋﻨﻮان »ﻣﺜﺎل« ﺧﺪاوﻧﺪ و ﻣﺨﻠﻮق ﺑﺮ ﺻﻮرت ﺣﻖ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ.
وی ازﻏﺰاﻟﻲ ﻧﻴﺰ ﺳﺨﻨﻲ را درﺷﺮح اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﻛﻪ »ﺧﺪا آدم را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﻮدآﻓﺮﻳـﺪ« و اﻳـﻦ ﻛـﻪ اﻧـﺴﺎن ﺟﺎﻣﻊ ﻋﺎﻟﻢ اﺳﺖ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺟﻤﺎل ﻋﺎﻟﻢ، ﺟﻤﺎل ﺧﺪا و ﺻﻮرت ﺟﻤﺎل اوﺳﺖ، ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳـﺖ )ﻫﻤـﺎن، ج 9، ص 181(.
ﻋﻠﻢ ﻧﻔﺲ ﺑﻪ آن ﺻﻮرتﻫﺎ ﻋﻴﻦ ﻗﺪرت آن اﺳـﺖ ﺑـﺮ آنﻫـﺎ و اﻳـﻦ از آن ﺟﻬـﺖ اﺳـﺖ ﻛﻪ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﻲ ﺧﻠﺎق ﻫﻤﺔ ﻣﻮﺟﻮدات اﺳﺖ و ﺧﺪا اﻧﺴﺎن را ﺑﺮ ﻣﺜﺎل ﺧـﻮد آﻓﺮﻳـﺪه اﺳـﺖ در ذات و ﺻـﻔﺎت و اﻓﻌﺎل.
درﻧﻈﺮ ﺻﺪراﻟﻤﺘﺄﻟﻬﻴﻦ، ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎﻧﻲ را ﺑـﻪ ﮔﻮﻧـﻪای آﻓﺮﻳـﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺗﻮاﻧـﺎ ﺑـﺮ اﻳﺠـﺎد ﺻـﻮرت اﺷﻴﺎء درﻋﺎﻟﻢ ﺧﻮد اﺳﺖ.
ﺣﺎﺻﻞ اﻳﻦ ﺗﺸﺎﺑﻪ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻧﻔﺲ ﺑﻪ ادراکﻫﺎی ﺣﺴﻲ و ﺧﻴـﺎﻟﻲ ﺧـﻮد، ﻧـﺴﺒﺖ ﻓﺎﻋـﻞ ﻣﺨﺘـﺮع و ﺑﻪ ادراکﻫـﺎی ﻋﻘﻠـﻲ، ﻧـﻮﻋﻲ اﺿـﺎﻓﺔ اﺷـﺮاﻗﻲ اﺳـﺖ و ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻃﺮﻳـﻖ، ﺑـﺴﻴﺎری از ﻣـﺸﻜﻼت وﺟـﻮد ذﻫﻨﻲ و ﻣﻌﻀﻼت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻋﻠﻢ و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺣﻞ ﻣﻲﺷﻮد )ﻫﻤﻮ، 2631اﻟﻒ، ص 23-13/ و ﻫﻤـﻮ، 0141، ج 1، ص 292- 882(.
ﻣﺤﻘﻖ ﺳﺒﺰواری ﻧﻴﺰ ﺑﺮای اﻳﻦ ﻛﻪ ﻧـﺸﺎن دﻫـﺪ ﻛـﻪ ﻋﻠـﻢ ﻛﻴـﻒ ﻧﻴـﺴﺖ، ﺑﻠﻜـﻪ وﺟـﻮد اﺳـﺖ، از ﻧـﻮﻋﻲ ﺗﻤﺜﻴﻞ ﻧﻔﺲ ﺑﻪ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﺳﺖ، ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ: ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧـﻪ ﻛـﻪ ﻣﺤﻘـﻖ دواﻧـﻲ ﻣﻌﺘﻘـﺪ اﺳـﺖ، ﻋﻠﻢ ﻛﻴﻒ ﻧﻴﺴﺖ، زﻳﺮا آن وﺟﻮد ﻣﻨﺒﺴﻂ از ﻧﻔﺲ ﺑﺮ ﻫﻤﺔ ﻣﺎﻫﻴﺖﻫﺎﻳﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در ﻋﻘـﻞ، وﻫـﻢ، ﺧﻴـﺎل و ﺣﺲ ﻣﺸﺘﺮک اﺳﺖ.