چکیده:
به احتمال بسیار کهن ترین سند موجود به زبان فارسی که به معرفی و تشریح علم هیئت جدید پرداخته است، نامه ای است که در سال 1624م، یعنی کمتر از ربع قرن پس از مرگ تیکو براهه، در دوران شاه عباس اول تدوین شده است. این نامه را اشراف زاده ایتالیایی، پیترو دلاواله، بر اساس گفتار کشیش و ریاضی دان ایتالیایی کریستفرو بوری خطاب به دوست منجمش زین الدین لاری نوشته و برای او فرستاده است. در این نامه دلاواله به تشریح مدل براهه می پردازد و همراه آن برای اثبات برتری آن در مقایسه با نظام بطلمیوسی دلیل می آورد. علاوه بر آن از رونق علوم ریاضی و هیئت در اروپا سخن می گوید و از کوپرنیک و کپلر وگالیله به عنوان بزرگان این علوم نام می برد. وی همچنین خبر از اختراع تلسکوپ و رصد اقمار مشتری می دهد. دلاواله در خاتمه از مطابقت مدل براهه با کتب مقدس مسیحیان سخن می گوید و سعی دارد زین الدین لاری را قانع کند که این مدل مغایرتی با نص کتاب های مقدس و وحی ندارد.
خلاصه ماشینی:
و چون پادری مذکور همبلدی فقیر بود، هر چند که از شهر جدا، در میان [ما] دو تا محبت و مصـ[ـا]حبت بسیار افتاده است و در اتفاق صحبت فقیر را خبر داد از کتاب[های] کثیر نونویشته در فرنگستان از علم ریاضی، بعضی از ایشان در باب جیب یا چیزهای بسیار لطیف، بعضی در احوال آلت چشمک دراز برای از دور دیدن با تمام صنعتش و با همۀ اسرار حکمت که در او پیدا میشوند، بعضی در اعتبار جسمهای روشن که در آسمان در دور جدا ظاهر شدند و خصوصا آن دو تا [جسم] بزرگ که پنج یا شش سال قبل از این دیده شدند، و بعضی کتب دیگر در امور غیره از علم نجوم که فقیر وقتی که به اولکۀ خود به عون خدا برسد، همه را به خدمت مولانا خواهد رسانید، انشاءالله.
از جملۀ آن کتاب [که] پادری به یاد نیز آورد، کتابی [است] که منجمی تیخون براهه نام، منجم قیصر ردلفس، غفر الله له و مشهورترین از همۀ منجمان دور[ان] ما، در آخر عمرش نویشته بود که در او، به روی اختصاری، بعد از اعتبار کثیر [که] در این بابت کرده، ظنش را در میان آورده بود بالای توقیف دنیا بروش دیگر[ی به غیر] از آنکه علمای متقدمین پنداشته بودند.