چکیده:
نوشته ای که در اینجا ویرایش و به زبان امروزی شرح شده، رساله ای با عنوان «حساب اهل تنجیم» از یک مجموعه دست نویس قدیمی است که در کتابخانه ملی کشور بوسنی و هرزگوین نگهداری می شود. در آخر این رساله عباراتی نوشته شده که با استناد به آنها می توان دریافت که اصل کتابی که این رساله بخشی از آن بوده است از آثار ملا علی قوشچی است و زبان اصل اثر نیز فارسی است. این رساله در واقع خلاصه ای از مقاله دوم آن کتاب است که شخصی به نام نصرالله النصیر بنصیر (؟) ملقب به واقف الخلخالی برگزیده و حاجی عثمان بن حاجی عمر آن را استنساخ کرده است.
در این رساله که شامل شش باب به پیروی از رساله های مشهور حساب است به موضوعاتی نظیر روش نوشتن اعداد، تعیین مرتبه ارقام آنها، روش های جمع و تفریق، ضرب، تقسیم و جذر گرفتن در دستگاه شصتگانی پرداخته شده است و به کاربرد آنها در دانش نجوم نیز اشاره شده است.
The treatise entitled “Arithmetic in astronomy”، which is edited and commented upon in this paper، is part of an old manuscript collection preserved in the National Library of Bosnia and Herzegovina. At the end of this treatise there are some phrases in Arabic which show that the treatise was originally part of a Persian book written by ʿAlī al-Qūshchī. This manuscript is، in fact، an abridged form of the second chapter of Qūshchī’s Book prepared by Naṣrullāh al-Naṣīr bin Naṣīr nicknamed as Wāqif al-Khalkhālī and copied by Ḥājī Uthmān bin Ḥajī ʿUmar. Following the well-known practice of arithmetic books، the treatise contains a breaf discussion of topics such as addition، substraction، multiplication، division and extractactin of the second root in sexagesimal system. Some astronomical applications are also mentioned.
خلاصه ماشینی:
چون یافت شود بر فوق خط عرضی که بر بالای مقسوم است در برابر اعظم مراتب مقسوم علیه نویسند و بعد از ضرب او در مقسوم علیه و طرح حاصل از مقسوم، خط عرضی کشیده و باقی قسمت را یک مرتبه به یمین نقل کنند و بر این قیاس عمل را تمام کنند.
/ باب سوم در جذر عمل جذر اهل نجوم نیز مثل عمل جذر اهل هند است؛ الا آن که اهل هند در نصب علامت ابتدا به مرتبۀ آحاد کنند و به تخطی یک یک مرتبه علامات نصب کنند و منجمان مرتبۀ درجه مقیسعلیه ساخته به تخطی یک یک مرتبه از هر دو جانب درجه یعنی جانب مرفوعات و جانب اجزاء درجه علامات نصب کنند و افتتاح از ایمن کرده، اکثر عددی طلب کنند که مضروب او را در نفس خودش از آن چه در تحت علامت ایمن است از مجذور یا یمین او یا هر دو نقصان توان کرد و چون یافت شود در فوق علامت ایمن و در تحت او ترتیب کنند و مضروب او را در نفس خود از مجذور به طریق مذکور نقصان کنند و باقی را در تحت خط محو نویسند و بعد از آن فوقانی را بر تحتانی افزوده، یک مرتبه به یسار نقل کنند بعد از خط محو بر تحتانی.
جدولی به طریق مذکور رسم کردیم و بر ما که درجه است و بر ن از جانب مرفوعات و بر م از کسور، علامات نصب کردیم و عمل مذکور به جای آوردیم بر این صورت: / باب چهارم در معرفت جنس هر یک از حاصل ضرب و خارج قسمت و جذر یعنی دانستن آن که حاصل ضرب یا خارج قسمت یا جذر او کدام مرتبه است، از مرفوع و درج و اجزای درج.