چکیده:
فلسفه تاریخ گرچه معرفتی نسبتا نوظهور است، اما موضوع و مسائل آن از دیرباز مورد توجه فیلسوفان و اندیشمندان قرار داشته است. در این میان فلسفه نظری تاریخ نسبت به فلسفه علم تاریخ قدمتی بیشتر دارد و اغلب ادیان، مذاهب و مکاتب دیدگاه خود را راجع به کلیت تاریخ بشری به طرق گوناگون بیان داشته اند. یکی از فرقه های اسلامی که تفکرات فلسفی آن قوت بیشتری دارد اسماعیلیان است. تفکرات فلسفی اسماعیلیان در یک تقسیم بندی کلی به دو دوره دعوت قدیم و جدید تقسیم می شود. در نگرش فلسفی اسماعیلیان، بخش اعظم تاریخ در گذشته پیموده شده و تنها یک منزلگاه تا آینده باقی است و تاریخ از دایره قوم و طبقه خارج گشته و در نگرشی کلی تمام پیروان ادیان الهی را در بر می گیرد. مقاله پیش رو با هدف بررسی تنها منزلگاه باقی مانده اسماعیلیان و فلسفه انتظار اسماعیلیه، به تحلیل و تبیین غایت تاریخ و انسان از دیدگاه اسماعیلیه پرداخته است تا مهم ترین سوال فلسفه نظری تاریخ را از نگرش این مکتب باز کاوی کند. نتیجه مدعای تحقیق حاضر آن است که در این مکتب غایت تاریخ با آرمان تاریخ دو مقوله جدا از هم اند، ولی کاملا وابسته و مرتبط با هم به وقوع خواهند پیوست.
خلاصه ماشینی:
"پس تصور اسماعیلیه با توجه به دیدگاه سجستانی، تصویر یک جامعه انسانی است که چون به مرجله نهایی کمال برسد از تاریخ بیرون میرود و از بهشت سر بر میآورد؛ 200 بنابراین غایت تاریخ، رسیدن به حد بالای کمال معرفت انسانی است که این معرفت ـ که معرفتی دینی است ـ در دوره هفتم ـ که به ظهور مهدی ختم میگردد ـ به بالاترین حد خود میرسد.
پس کمال غایی و نهایی انسان و جامعه انسانی مستلزم ظهور مهدی است که آدمیان را به هدف و مقصد خویش و تاریخ را به پایان راه آن میرساند؛ بنابراین معنای تکوین عالم در نظام اسماعیلی به معنای ایجاد وسیلهای است که توسط آن آدم روحانی، مرتبة از دست رفته خود را بازیابد.
در ایدئولوژی اسماعیلی تکامل تاریخی انسان همان تکامل معرفتی و دینی است؛ از این رو وقتی تاریخ در دور هفتم به تکامل خویش میرسد معرفت دینی نیز کمال مییابد؛ اما تکامل نهایی انسان ادامه دارد و زمینه ایجاد این تکامل دیگر زمینی و تاریخی نیست، بلکه ماورای طبیعی است که در آسمانها بر پا میگردد؛ بنابراین در فلسفه تاریخ اسماعیلیه معرفت و تکامل غایی انسان در تاریخ کسب نمیگردد، بلکه معرفت حقیقی و کمال مطلوب در طی سیر روح در جهان دیگر به دست میآید و عالم روحانی به حکم اینکه به منبع علم ـ امر خداوند ـ نزدیکتر است و از دانایی و آگاهی کامل برخوردار است با خصلت لطافت و پاکیزگی باقی و جاویدان خواهد بود."