چکیده:
هدف این مقاله استخراج «الگوی خود تربیتی» از آثار تربیتی فیلسوفان مشاء و نیز بررسی سیر تحولات آن است. افزون بر این، تعیین مبانی و ساختار این الگو و بررسی نقاط قوت و ضعف آن نیز مورد نظر است. این تحقیق از نوع توصیفی تحلیلی و روش تجزیه و تحلیل آن نیز تفسیری - استنباطی است. این تحقیق مشخص کرد که نخستین بار در آثار فارابی به صورت ضمنی الگویی برای خود تربیتی ارائه شده و سپس توسط مسکویه، ابن سینا و خواجه تکمیل شده است. این الگو ساختاری کامل دارد که در آن هدف، فعالیت های لازم برای تحقق هدف، ترتیب و مراحل فعالیت ها و روش انجام این فعالیت ها به خوبی بیان شده است. این الگو بر تلقی خاصی از ماهیت و چگونگی شکل گیری صفات و نیز نقش متربی در خودتربیتی استوار است. همچنین بر این فرض استوار است که پزشکی الگوی کاملی برای تربیت است. این الگو در عین برخورداری از نقاط قوت، نقاط ضعفی نیز دارد که در متن به تفصیل آمده است.
خلاصه ماشینی:
فارابي، پس از بيان سازِكار پيدايش و تغيير خلق و اينكه تربيت اخلاقي تفاوتي با پزشكي ندارد، طرح خود را ارائه ميكند كه بدين شرح است: متربي نخست بايد فهرستي از خلقيات و رفتارهاي متناسب با آنها را تهيه كند.
) نمودار 1: الگوي اولية خودتربيتي مشاء در اين الگو، براي حفظ صفات فضيلت و نيز معالجة صفات رذيلت جايگاه ويژهاي در نظر گرفته شده، اما براي ايجاد صفات فضيلت جايگاهي اختصاص نيافته است.
نكتة تازهاي كه در سخنان ابنسينا وجود دارد اين است كه وي تنبيه و تشويق را بخشي جداييناپذير از الگوي خودتربيتي دانسته و معتقد است كسي كه ميخواهد نفس خود را اصلاح و تربيت كند بايد پاداش و كيفري (ثواب و عقاب) براي خود در نظر بگيرد تا هر گاه در مسير صحيح حركت كرد، به خود پاداش دهد و هر گاه از مسير منحرف شد، خود را كيفر كند (همو، 1985، ص 9).
بدين ترتيب، ابنسينا الگوي فارابي را در سه قسمت تكميل كرده است: در روش شناسايي فضايل و رذايل خود و در روش ترغيب نفس به عمل و در عوامل مؤثر بر تربيت.
اما اگر اين روش مؤثر واقع نشد، بايد از روش ديگري استفاده شود و آن متعهد كردن نفس به انجام رفتارهاي فضيلت مربوط به آن رذيلت است.
براي مثال، اگر كسي كه به رذيلت تكبر مبتلاست و روش نخست در وي مؤثر نيفتاده است، بايد خود را متعهد به انجام رفتارهاي متواضعانه كند و اين كار را ادامه دهد تا به تدريج رذيلت تكبر از ميان برود.