چکیده:
منابعی که به مسأله ولایت فقیه پرداختهاند،1 نقطه آغازین طرح نظریه
ولایت عامه فقیه را قرن دوازدهم و سیزدهم هجری، و ملا احمد نراقی
را مؤسس آن میدانند؛ اما در حقیقت این نظریه از آغاز غیبت کبرا در
فقه شیعه مطرح بوده است. در زمان شیخ مفید ظهور ابتدایی داشته و در
قرن نهم «ابن فهد حلی» استوانههای اساسی این تفکر را پایه ریزی کرد
و آن را با صراحت در فقه شیعه مورد بحث قرار داد. پس از اوست که
ملا احمد نراقی در تلاشی بهنگام میراث سلف را احیا و تجدید کرد.
آنچه نقش ابن فهد به عنوان پایهریز این تفکر را مورد تأکید قرار
میدهد این بیان ابن فهد است که: بر فقیه اقامه حدود به نیابت از ولی
عصر جایز است و لازم است مردم او را یاری کنند، فقیه به نیابت از
امام معصوم مجاز به دریافت خمس و مصرف آن است و نیز فقیه
میتواند به نیابت از معصوم به اقامه نمازجمعه اقدام کند. هر یک از این
آرا میتواند دلیل و گواه ادعای مقاله باشد.
خلاصه ماشینی:
"فرآیند بحث ولایت فقیه در فقه شیعه مضمون ولایت فقیه در قلمرو امور حسبیه، قضاوت، فتوا، اجرای احکام جزایی و کیفری و آخرین مرحله امر به معروف و نهی از منکر، اقامه برخی عبادات جمعی، جمعآوری مالیاتها از قبیل زکات، از آغاز تدوین فقه شیعه مورد اجماع فقها بوده است، بدین معنا که در امور حسبیه (اموری که شارع در هیچ شرایطی راضی به ترک آنها نیست) فقط فقهای عادل حق تصرف در آنها را دارند و در نبود فقیهان یا عدم بسط ید ایشان، مؤمنان عادل متصدی امور حسبیه هستند؛ اما در دیگر موارد، در جواز تصدی فقها و اختصاص این امور به عصر حضور معصوم بین فقها اختلاف نظر جدی به چشم میخورد.
مرحله سوم، دوره کمون (فترت): با این که پس از شیخ مفید، فقیهانی چون شیخ طوسی در بحث جهاد، امر به معروف و نهی از منکر و نماز جمعه15 ، ابن ادریس (543ـ598 ق) در بحث امر به معروف و جهاد و حدود16 و محقق حلی (602ـ676 ق) در باب خمس17 ، علامه حلی (648ـ726 ق) در باب زکات و خمس و حدود18 و شهید اول (736ـ786 ق) در بحث زکات، نماز جمعه و قضا و رؤیت هلال19 ، فاضل مقداد (متوفای 829 ق) در شرح التنقیح الرائع فی مختصر الشرایع20 ، مطالبی درباره ولایت فقیه مطرح کردهاند، اما در حقیقت تا قرن نهم هجری دوره فترتی در زمینه فقه سیاسی به خصوص در بحث ولایت فقیه ایجاد شد."