چکیده:
یکی از مسائل مطرح، در بررسی وضعیت فکری شیعیان، توجه به پراکندگی شیعیان درشهرهای مختلف وشناخت حوزه های علمی شیعه در دوران غیبت صغری است. گزارش های منابع جغرافیایی و دیگر منابع حاکی از این است که شیعیان در نواحی مختلف سرزمین های اسلامی می زیستند، بدیهی است پراکندگی شیعیان در شهرهاونواحی مختلف تاثیرچشمگیری درگسترش علوم وعقایدتشیع داشت و حوزه های علمی متعددی را پدید آورد، و منشا تحولات چشمگیری در نظام علمی و اندیشه های شیعیان گردید. شکل گیری و تکوین اولیه این تحولات در عصر غیبت صغری صورت گرفت و دستاوردهای آن چند دهه بعد بروز یافت. معرفی ویژگی های شهرهای شیعه نشین و تلاش علمای بزرگ شیعه در این شهرها به منظور گسترش علوم اسلامی این دوران، محور اصلی این مقاله می باشد دوره موردمطالعه از 260 تا 329 بوده است.
خلاصه ماشینی:
غیبت صغری ، امام عصر (عج )، شیخ مفید، شیخ صدوق ، کلینی ، خراسان ، عراق ، ایران ، ماوراءالنهر مقدمه گزارش های منابع جغرافیایی و دیگر منابع حاکی از این است که شیعیان در نواحی مختلف سرزمین های اسلامی می زیستند.
تلاش های عالمان شیعه امامیه در عصر غیبت صغری در دوران حضور ائمه علیهم السلام ، مرجع اصلی شیعیان در مسائل علمی ، امامان معصوم بودند.
در این عصر متکلمان بزرگی در بغداد و دیگر شهرها و حوزه های علمی شیعه ظهور کردند که مهم ترین آنها خاندان نوبختی بودند.
محمد بن احمد بن یحیی اشعری از دیگر محدثان بزرگ قم در عصر غیبت صغری بود و کتاب های متعددی از جمله موسوعه نوادرالحکمه را که شامل ٢٣ کتب فقهی بود به رشته تحریر درآورد.
محمد بن حسن بن فروخ الصفار (متوفی ٢٩٠) نیز از دیگر دانشمندان قم و از اصحاب امام حسن عسکری (ع ) بود که در باب مسائل علمی با آن حضرت مکاتبه داشت و بیش از سی کتاب در ابواب فقهی از او ذکر شده است .
عبدالله بن جعفر حمیری از دیگر علمای مشهور قم در عصر غیبت صغری بود که آثار مختلفی داشته که یکی از مهم ترین آنها درباره غیبت امام دوازدهم به نام الغیبه و الحیره است و دیگری کتاب قرب الاسناد می باشد.
اما شخصیت ممتاز علمی شهرری در این عصر، محمد بن یعقوب کلینی است او شیخ شیعیان در ری و احادیث وی از همه قابل اعتمادتر و مطمئن تر بود و مشایخ او اکثرا محدثان قمی بودند.