چکیده:
»اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺧﻴﺎﻣﻲ« ﺣﻀﻮر ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﻴﺰی در ﺷﻌﺮ دﻧﻴﺎی اﻣﺮوز دارد؛ ﻫﻤﻴﻦ اﻣﺮ وی را ﺷﺎﻋﺮی ﭘﺮآوازه و ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ. دﻳﺪﮔﺎه وﻳﮋة ﺧﻴﺎم ﺑﻪ ﻣﺮگ و زﻧﺪﮔﻲ در ﺷﻌﺮ ﺷﺎﻋﺮان اﻣﺮوزی ﻓﺎرﺳﻲزﺑﺎن و ﻋﺮبزﺑﺎن اﻧﻌﻜﺎس درﺧﻮری ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ. ﺷﺎﻳﺪ ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﻲ و آﺷﻔﺘﮕﻲ دﻧﻴﺎی ﻣﻌﺎﺻﺮ و ﺟﺮﻳﺎنﻫﺎی ﻓﻜﺮی و ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ ادﺑﻴﺎت اﻣﺮوز، از ﻋﻮاﻣﻞ اﺳﺎﺳﻲ اﻳﻦ روﻳﻜﺮد ﺑﻪ ﻣﺮگاﻧﺪﻳﺸﻲ ﺧﻴﺎﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ. ﺻﻼح ﻋﺒﺪاﻟﺼﺒﻮر- ﺷﺎﻋﺮ ﻣﻌﺎﺻﺮ دﻧﻴﺎی ﻋﺮب- و ﻧﺎدر ﻧﺎدرﭘﻮر- ﺷﺎﻋﺮ دوران ﻛﻨﻮﻧﻲ ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ- از ﺟﻤﻠﻪ ﺷﺎﻋﺮاﻧﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﺪﻳﺪة ﺣﺎﻛﻢ و وﻳﺮانﮔﺮ ﻫﺴﺘﻲ ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺮگ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ و ﺳﻬﻢ ﺑﻪﺳﺰاﻳﻲ از ﺷﻌﺮ ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﺮاﺑﻬﺎم و رﻣﺰآﻟﻮد اﺧﺘﺼﺎص دادهاﻧﺪ. ﻫﺪف از اﻳﻦ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﺧﻴﺎﻣﻲ و ﺗﺒﻴﻴﻦ آن در ﺷﻌﺮ اﻳﻦ دو ﺷﺎﻋﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ. ﻣﻘﺎﻳﺴﺔ ﺷﻌﺮ اﻳﻦ دو ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ دو ﺷﺎﻋﺮ از ﻳﻚ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ اﻟﻬﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﺗﺤﺖﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﮕﺎه ﻣﺮگﮔﺮﻳﺰاﻧﻪ ﺧﻴﺎﻣﻲ ﺑﻮدهاﻧﺪ و آن را ﺑﺎ ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻛﻬﻦ ﺗﺼﻮف اﻳﺮاﻧﻲ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫﺴﺘﻲﮔﺮاﻳﻲ )اﮔﺰﻳﺴﺘﺎﻧﺴﻴﺎﻟﻴﺴﻢ( اﻣﺮوزی درآﻣﻴﺨﺘﻪاﻧﺪ.
خلاصه ماشینی:
ﻧﮕﺮش اﻳﻨﺎن ﺑﻪ ﻣﺮگ ﺑﺎ ﻛﺪامﻳﻚ از ﺳﻪ ﻧﮕﺮش ﻣﻄﺮح ﺷﺪه ﻫﻢﺳﻮﻳﻲ دارد؟ آﻳﺎ ﺑﺎ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎی ﺟﺪﻳﺪ ﻏﺮﺑﻲ ﻫﻢ، درآﻣﻴﺨﺘﻪ اﺳﺖ؟ ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ دﻻﻟﺖﻫﺎی ﺷﻌﺮی ﻣﺮگ در آﺛﺎر دو ﺷﺎﻋﺮ ﻣﻌﺎﺻﺮ، ﻧﺎدر ﻧﺎدرﭘﻮر )8031- 8731( و ﺻﻼح ﻋﺒﺪاﻟﺼﺒﻮر )1391- 1891(، ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ دو از ﻳﻚ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻣﺸﺘﺮک و ﺟﺮﻳﺎن ﻓﻜﺮی ﺳﻮﻣﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪﻳﺸﺔ ﺻﻮﻓﻴﺎﻧﻪ ﻛﻬﻦ ﺑﺎ رﻧﮓ و ﺑﻮی ﺧﻴﺎﻣﻲ و آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫﺴﺘﻲﮔﺮاﻳﻲ )اﮔﺰﻳﺴﺘﺎﻧﺴﻴﺎﻟﺴﻴﻢ( اﻣﺮوزی اﺳﺖ.
ﭘﻴﺸﻴﻨﺔ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ اﺳﺎﺳﻲ اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ، ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎﻳﻲ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻮارد زﻳﺮ اﺷﺎره ﻛﺮد: ﻣﻘﺎﻟﻪای ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ و اﺷﻌﺎر ﺻﻼح ﻋﺒﺪاﻟﺼﺒﻮر ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از آﺛﺎرش« در ﻣﺠﻠﺔ داﻧﺸﻜﺪة ادﺑﻴﺎت وﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﺷﻤﺎرة 35 )361-461(، ﭼﺎپ ﺷﺪه ﻛﻪ در آن ﺳﻌﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﺨﺘﺼﺮ زﻧﺪﮔﻲ، اﺷﻌﺎر و اﻓﻜﺎر اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﻳﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺮای ﻫﺮﻛﺪام از دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎی وی ﺷﺎﻫﺪی از ﺷﻌﺮ و آﺛﺎرش اراﺋﻪ ﻧﻤﺎﻳﺪ )اﺣﻤﺪﻳﺎن، 1831: 751(.
ﭘﺪﻳﺪة ﻣﺮگ در رﺑﺎﻋﻴﺎت ﺧﻴﺎم ﺑﻪ دو ﺷﻜﻞ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ: ﻣﺮگ ﭘﺎﻳﺎن زﻧﺪﮔﻲ و ﺑﺮﺑﺎددﻫﻨﺪة آن اﺳﺖ ﻛﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﺎن وﺟﻮد اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻫﻢ دارد؛ در ﻧﺘﻴﺠﻪ، وی در اﻳﻦ دﻧﻴﺎ اﺣﺴﺎس ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ و ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﻲ، ازدﺳﺖرﻓﺘﮕﻲ و ﺑﻴﻬﻮدﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ از آن ﺑﻪ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﺮگﮔﺮﻳﺰاﻧﻪ ﻳﺎ ﻧﮕﺎه ﺑﺪﺑﻴﻨﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﺮگ ﻳﺎد ﻣﻲﺷﻮد: ﻳﻚ ﭼﻨﺪ ﺑﻪ اﺳﺘﺎدی ﺧﻮد ﺷﺎد ﺷﺪﻳﻢ ﻳﻚ ﭼﻨﺪ ﺑﻪ ﻛﻮدﻛﻰ ﺑﻪ اﺳﺘﺎد ﺷﺪﻳﻢ از ﺧﺎک در آﻣﺪﻳﻢ و ﺑﺮ ﺑﺎد ﺷﺪﻳﻢ ﭘﺎﻳﺎن ﺳﺨﻦ ﺷﻨﻮ ﻛﻪ ﻣﺎ را ﭼﻪ رﺳﻴﺪ )رﺑﺎﻋﻴﺎت، 3731: 151(.