چکیده:
این مقاله نتیجه یک طرح پژوهشی با عنوان بررسی استقرار خدمات حمل و نقل و پذیرایی در راههای بین شهری در ایران است که از طریق معاونت پژوهشی دانشگاه علم و صنعت ایران انجام یافته و در آن جایگاه مجتمعهای خدماتی-رفاهی بینراهی از دیدگاه برنامهریزی شهری و منطقهای مورد بررسی قرار گرفته است.تاکنون برنامهریزی استقرار این مجتمعها بیشتر بر عهده مهندسان حمل و نقل بوده است،لیکن با توجه به اینکه عملا این مجتمعها کارکردهایی فراتر از تامین خدمات رهگذاران جادهها بر عهده دارند،ضروری به نظر میرسد که ضمن توجه به اصول محتوایی،ابعاد منطقهای و فرامنطقهای این مجتمعها نیز در برنامهریزیها مورد توجه قرار گیرد.به منظور بررسی جایگاه مجتمعهای خدماتی-رفاهی بینراهی از دیدگاه برنامهریزی شهری و منطقهای،در این مقاله از شیوه توصیفی-کاربردی استفاده شده است،لذا با توجه به آنکه دانش برنامهریزی شهری و منطقهای نسبت به پدیدههای پیرامون نگاهی جامعنگر و نظاممند دارد،این مقاله ابعاد اقتصادی،بازرگانی،اجتماعی،سیاسی،فرهنگی،دفاعی،بصری و زیست محیطی موضوع را مورد بررسی قرار داده است.در این بررسی،به مجتمعهای رفاهی بینراهی به عنوان عضوی از یک نظام زیستی که با حوزه تحت استقرار خود دارای ارتباط متقابل،تأثیرگذاری و تأثیرپذیریاند،نگریسته شده است.بر این پایه اعتقاد بر آن است که مجتمعهای خدماتی-رفاهی بین راهی کارکرد منطقهای و فراتر از تامین خدمات موردنیاز رهگذاران جادهها دارند.هدف از این بررسی دستیابی به نتایجی در جهت نیل به اهدافی همچون توسعه پایدار منطقهای و رشد و توازن منطقه،از طریق سازماندهی خدماتی-رفاهی بینراهی است.برای نیل به این هدف در دانش برنامهریزی شهری و منطقهای،ابزارهایی موردتوجه قرار میگیرد که ضمن سامان بخشی به تأسیسات بینراهی،این تأسیسات را به عنوان عامل مکملی در جهت رشد و توسعه منطقهای مطرح سازد.بدین منظور با اتکا به روششناسی برنامهریزی شهری،ابتدا معیارهایی در جهت مکانیابی و طراحی مجتمعهای خدماتی-رفاهی بینراهی ارایه میگردد و سپس عناصر خدماتی مستقر در این مجتمعها با تاکید بر نقش منطقهای آنها برشمرده میشود.
خلاصه ماشینی:
"زمانی که این ابعاد مورد توجه قرار گیرد،آنگاه هدف غایی و نهایی برنامهریزی شهری و منطقهای که همانا نیل به«توسعه پایدار»3 و ایجاد ارتباط منطقی بین انسان و محیط است،تحقق خواهد یافت،لذا باید بدین نکته اشاره داشت که در بررسی جایگاه مجتمعهای خدماتی-رفاهی بینراهی علاوه بر خدماترسانی به رهگذران جادهها،اهداف مهم دیگری نظیر تداوم رشد و توسعه،حفاظت محیطزیست و عدالت اجتماعی برای منطقه و ساکنان آن مدنظر است.
با توجه به آنچه بیان شد،سوابق جهانی بیانگر آن است که مجتمعهای خدماتی-رفاهی بین راهی در جهان فقط نقش خدمات رسانی به رهگذران جادهها را بر عهده ندارند، بلکه علاوه بر فراهم آوردن تسهیلات رفاهی برای رهگذران جادهها،مسایلی همچون توسعه و توازن منطقهای،توسعه پایدار و مسایل تفریحی را در دستور کار خود قرار میدهند.
به نظر میرسد که مجتمعهای خدماتی-رفاهی بین راهی در صورتی که براساس معیارهای اشاره شده و همراه با عناصر ویژه پیشنهاد شده احداث شود،همراه با اهداف رفتوآمدی (ترافیکی)به دست آوردهایی که در زیر به آنها اشاره میشود،دست خواهند یافت: 5-1-دستآوردهای رفتوآمدی شامل دسترسی سهل و سریع رانندگان،مسافران و مردم منطقه به خدمات مورد نیاز؛کاهش تصادفات و حوادث جادهای از طریق بالا بردن ضریب ایمنی راهها و رفع خستگی رانندگان؛ کاهش مزاحمتهای رفتوآمدی و روانتر ساختن عبور و مرور در جادهها که در اثر تعدد و نحوه پراکندگی خدمات؛کاهش اتلاف وقت رانندگان و مسافران؛ایجاد امکانات آموزشی مناسب به منظور نحوه عملکرد این مجموعهها و استفاده مسافران و رانندگان از آنها؛سرعت بخشیدن به خدمات امدادی در جادهها و مناطق اطراف؛کاستن سوانح و حوادث ناشی از خستگی رانندگان به دلیل یکدست بودن مسیر و ایجاد تنوع در پیمایش راه."