چکیده:
ظهور و گسترش طریقهها و سلسلههای صوفیه در دامان تصوف اسلامی، این پرسش را رقم زد که چگونه روح تصوف اسلامی که زهدورزی فردی و سلوک باطنی است، با حقیقت طریقهها و سلسلههای صوفیه، که پدیدهای اجتماعی است، سازگاری دارد؟ این ناسازگاری ظاهری سبب شد برخی محققان پیدایی و ظهور اجتماعی طریقههای صوفیانه را معلول عواملی خارجی و بیگانه با ظرفیتهای تصوف و عرفان اسلامی، همچون ارتباط صوفیان با گروههای معنویتگرای دیگر ادیان و مکاتب و مذاهب بدانند. بررسی شواهد تاریخی نشان میدهد که مهمترین دلیل زمینهساز بروز و ظهور طریقهها و سلسلههای صوفیه، ویژگیهای نهفته در بعد تربیتی تصوف، بهویژه رابطۀ ارادت میان مرید و مراد است؛ درواقع، لوازم و ویژگیهای نهفته در نهاد این بعد، در بستر تکامل خود، تصوف را که جریانی فردی بود و بر محور زهد میچرخید، به پدیدهای اجتماعی و گروهی، که آدابورسوم فراوانی داشت، تبدیل ساخت و سبب ایجاد نخستین گروههای جمعی صوفیان شد. در گذر زمان، این گروهها و فرقههای نخستین، متأثر از چند عامل مهم دیگر، ازجمله گرایش عامه بهسوی تصوف و وضع آدابورسوم خانقاهی، به قوارۀ طریقتها و سلسلههای امروزی درآمدند.
خلاصه ماشینی:
"حال با توجه به این دو ویژگی و در نظر گرفتن دو خصیصۀ اساسی رابطۀ مریدی و مرادی، یعنی اطاعت تام از شیخ و اعتقاد به یکی بودن او، که سبب مستحکمتر شدن این رابطه میگشت؛ بهراحتی میتوان به نقش شیخ و مرید و رابطۀ ارادت میان آن دو در پیدایش نخستین گروههای صوفیه و همچنین آمادهساختن بستر لازم برای شکلگیری طریقهها و سلسلههای صوفیه پی برد؛ زیرا، از یکسو محوریت شیخ طریقت و روش سلوکی منحصربهفردش سبب تمایز شیخ و مرشدی از شیخ و مرشدی دیگر میشد و از سویی دیگر، تسلیم دربرابر تصرفات شیخ و اعتقاد به تفرد او، سبب جمعشدن عدهای از مریدان به گرد یک شیخ میگشت؛ بدینترتیب، شیخی با پیروانش در مقابل شیخی دیگر و مریدانش قرار گرفته، درنتیجه گروهی به رویارویی با گروه دیگر میایستادند.
درواقع استعداد نهفته در اساسیترین آموزۀ بعد تربیتی عرفان اسلامی، یعنی رابطۀ ارادت میان مرید و مراد، و لوازم و ویژگیهای این رابطه، همچون اطاعت از دستورهای سلوکی پیر و اعتقاد به تفرد و یگانگی او در امر سلوک، با توجه به اینکه هریک از مشایخ تصوف روش سلوکی خاص و منحصربهفردی داشتند، نخست موجبات شکلگیری مکاتب عرفانی و گروههای جمعی صوفیان را فراهم آورد و در گذر زمان، با گرایش عامۀ مردم بهسوی تصوف و وضع آداب و رسوم خانقاهی، موجبات پیدایش سلسلهها و طریقههای صوفیه را پدید آورده است."