چکیده:
نوشته حاضر به مسئله منشأ مفهوم عامل در واژههای مشتق از وندهای مشهور به اسم عاملساز در زبان فارسی میپردازد. برای این منظور ابتدا سه رویکرد عمده به این مسئله معرفی میشود و به کمک دادههای زبان فارسی مورد ارزیابی قرار میگیرد. دادههای مورد استفاده در تحقیق حاضر شامل تمامی واژههای مشتق از پسوندهای «-گر»، «-نده»، «-بان»، «-چی»، «-گار»، و «-ار» از فرهنگ هشت جلدی سخن و فرهنگ زانسو میشود. تجزیه و تحلیل دادههای فارسی حاکی از آن است که برخلاف رویکردهای سهگانه معرفی شده، مفهوم عامل را نمیتوان برگرفته از نقش تتای موضوع بیرونی پایه دانست. با درنظر گرفتن این مطلب، دو منشأ احتمالی دیگر برای این مفهوم در واژههای مشتق معرفی میگردد: معنی وند مستقل از ساخت موضوعی پایه و ساخت صرفی واژههای مشتق مورد بررسی. در نهایت با ارائه شواهدی از فرآیندهای اشتقاق و ترکیب در زبان فارسی، معنی خود وند به عنوان منشأ مفهوم عامل در این گروه از واژهها معرفی میشود.
خلاصه ماشینی:
"همانطوری که در بخش گذشته ذکر شد در میان دادههای فارسی مورد بررسی، تعداد قابل توجهی دارای پایههایی اسمی هستند که امکان قائل شدن به ساخت موضوعی از نوع ساخت موضوعی پایههای فعلی در موردشان وجود ندارد، و لذا راهحل بهرهگیری از نقش تتای موضوع بیرونی، یا درونی در توجیه مفهوم فاعل- محور، یا مفعول- محور در موردشان منتفی است.
برخلاف تحلیلهای قبلی در این تحلیل با قائل شدن به وجود معنی برای وند و قرار دادن مؤلفه پویا در اسکلت معنایی پسوندهای اسم عاملساز، مفهوم فرآیندی موجود در واژههای مشتق دارای پایه اسمی نظیر «زرگر»، و «مسگر» امکان توجیه مییابد.
پس از بررسی واژههای مشتق استخراج شده فارسی، ذکر دو نکته درباره تحلیل متکی بر ساخت موضوعی و محتوای معنایی وند لازم است: نخست آن که این تحلیل نیز مثل دو تحلیل قبل، در بهترین شرایط میتواند وجود مفهوم عامل را تنها در واژههایی توجیه کند که یا دارای پایه فعلی هستند، یا دارای پایه اسمی که ساخت موضوعی خود را از افعال گرفته است.
طبق آنچه در صرف ساخت- محور ذکر میشود بر اساس واژههای غیربسیط نظیر «زرگر»، «مسگر»، «آهنگر»، و موارد مشابه طرحواره زیر را میتوان متصور شد: < [[x]Ni gar]Nj ↔ [AGENT with relation R to SEMi]j> این طرحواره بیانگر نوعی تعمیم در صورت و معنی اسامی دارای پسوند «-گر» در واژگان زبان فارسی است و میتواند بدون انتساب هر گونه معنایی برای وند، مبنای ساخت اسامی جدیدی با مفهوم عامل واقع شود."