درنگی در تفسیر آیات تاریخی با تأکید بر قاعده العبرة

یکی از قواعد تفسیری رایج در تفسیر آیات تاریخی که سبب نزول مشخصی دارند و ناظر به زمان و مکان خاصی هستند، قاعده «العبره بعموم اللفظ لا بخصوص السبب» است. مجرای این قاعده، آیاتی است که لفظ عام و سبب خاص داشته باشند. مدلول قاعده نیز نوعی تعمیم در تفسیر آیه مبنی بر لزوم خروج از مورد نزول است. شاخصه‌های این قاعده عبارتند از: تمایز مفاد قاعده از مفاد اصاله الاطلاق، نسبی بودن خاص و عام و تعمیم در سطح تفسیر توسعه‌ای. این قاعده نسبت به «لفظ عام و سبب عام» و «لفظ خاص و سبب خاص» که تعمیم در مورد آنها بی‌معنا است، جریان ندارد. از آنجایی که تعمیم به‌معنای تعمیم حکم است و در نقل تاریخ در آیات تاریخی، حکمی وجود ندارد، این قاعده در این دسته از آیات نیز، جاری نمی‌گردد. زمینه‌هایی که موجب شده است تا این قاعده به تفسیر قرآن اختصاص یابد، عبارتند از: عدم تطابق غالبی لفظ و سبب در قرآن و جدایی حداکثری متن از فضای متن در قرآن

به عبارت دیگر مفاد قاعده العبره، آن است که اگر آیه با لفظ عموم نازل شد اما سبب آن خاص بود، ملاک عمومیت لفظ است بنابراین حکم عام از سبب تجاوز می‌کند و به اسباب مشابه نیز سرایت می‌کند. مفهوم دومی از خاص وجود دارد و آن در صورتی است که سبب، بخشی مشخص از عام باشد نه همه آن اما نه به‌معنای آنکه غیر این گروه، مشمول عام نیستند؛ بلکه این گروه مصداق تاریخی بارز عام می‌باشند؛ یعنی در همان فضای تاریخی می‌توان کسان دیگری را به‌عنوان مصداق آیه یافت. » (بقره / 222)، نمی‌توان گفت سیوطی در پاسخ به این اشکال که چگونه ابن‌عباس قائل به تعمیم نیست گفته اگرچه لفظ اعم از سبب است اما در مورد مذکور، از لفظ، اراده خاص شده است؛ شبیه تفسیر ظلم به شرک در تفسیر پیامبر| از آیه: «و لم یلبـسوا إیمانهم بظلم» (انعام / 82) با توجه به آیه: «إن الشرک لظلم عظیم» (لقمان / 13) با اینکه صحابه از ظلم عموم را می‌فهمند. » (احزاب / 28)، به فرض اینکه این سبب را خاص بگیریم، می‌توان معنای آن را تعمیم داد و به غیر زنان پیامبر نیز تسری داد اما این مسئله فراتر از تفسیر ظاهر آیه است؛ در صورتی که تعمیم قاعده العبره، مربوط به سطحی از تفسیر به نام تفسیر توسعه‌ای است. پس در قرآن کریم به‌خاطر زبان خاص خود، این تطابق وجود ندارد و عدم تطابق لفظ و سبب، موجب ایجاد زمینه‌ای برای شناخت مجرای قاعده شده است.

اسباب نزول ، قواعد تفسیری ، آیات تاریخی ، قاعده العبره

تفسیر ، قاعده ، سبب نزول ، تعمیم ، قرآن ، لفظ عام و سبب خاص ، عام ، قرآن کریم ، لفظ عام و سبب عام ، تحریف