چکیده:
در حدیث مشهوری از پیامبراکرم(ص) نقل شده که پروردگار پیش از آفرینش خلق در «عماء» بود. سند و محتوای این حدیث مورد اظهار نظرهای گوناگون و متعارضی قرار گرفته است و متکلمان، عارفان، حکیمان و مفسران مسلمان براساس مبانی خویش به آن توجه نموده و در نظام فکری خویش از آن بهره بردهاند. متکلمان براساس دیدگاههای تنزیهی و تشبیهی خود به تاویل حدیث پرداخته و آن را مورد پذیرش یا رد قراردادهاند. برخی از عارفان مسلمان «عماء» را اشاره به مرتبه احدیت و دیگران آن را حاکی از مرتبه واحدیت دانستهاند. آنان عماء را با «نفس رحمانی»، «حق مخلوق به»، «خیال مطلق» و «جوهر عالم» تطبیق نموده و برای آن جایگاهی رفیع درنظر گرفتهاند. ملاصدرا در حکمت متعالیه خویش عماء را با «وجود منبسط»، «احدیهالجمع» و «حقیقةالحقایق» تطبیق نموده و با تاویل حدیث به اخذ نتایجی در باب احاطه وجود الهی بر همه مکانها و زمانها میپردازد و تلاش میکند تا میان تشبیه و تنزیه جمع کند
خلاصه ماشینی:
com تاریخ دریافت: 22/12/91 تاریخ تأیید: جلسه هیئت تحریریه 25/4/92 کلید واژهها: حدیث عماء، نفس رحمانی، وجود منبسط، خیال مطلق، حقیقةالحقایق * * * طرح مسئله در آثار اندیشمندان مسلمان روایت مشهوری از پیامبر (ص) نقل شده است که در آن از حضرت درباره مکان پروردگار پیش از آفرینش جهان پرسش میشود و ایشان پاسخ میدهند که پروردگار در «عماء» بود؛ عمائی که برتر و پایینتر از آن هوا نبود و عرش خویش را بر آب آفرید: حدیث رواة الترمذی عن أبی رزین جاء فیه: قلت یا رسولالله أین کان ربنا قبل أن یخلق خلقه؟ قال: کان فی عماء ما تحته هواء و ما فوقه هواء و خلق عرشه علی الماء.
( 94 ) دیدگاه کلی متکلمان شیعه در این خصوص نیز پذیرش حکم عقل و تأویل متون دینی است که در ذیل به نمونههایی از آن اشاره میشود: در توحید صدوق برای تأویل آیه «الرحمن علیالعرش استوی» به چند روایت اشاره شده که در آنها مقصود از استوای خداوند بر عرش مساوی بودن نسبت او با مخلوقات است، بگونهیی که هیچ مخلوقی نسبت به مخلوق دیگر به خداوند نزدیکتر یا دورتر نیست.
( 121 ) مشکلی که در اینجا پیش میآید این است که قونوی در موضع دیگری از تفسیر سوره فاتحه، در ضمن اشاره به سر ایجاد و برشمردن مراتب تعین، حضرت احدیت جمع را نخستین تعین الهی و مقدم بر «کینونت عمائی» معرفی میکند: ...