چکیده:
خوشنویسی دوره قاجار در ادامه سنتهای خوشنویسی دوره صفوی، افشاری و زند رشد کرد و به تکامل رسید. این رشته هنری جزو لاینفک زندگی مردم محسوب میشد. بسیاری از مردم قرآن کریم، کلیات سعدی و دیوان حافظ را از روی نسخ خطی مطالعه میکردند و این هم مجلسآرای منزل بود و هم با خواندن آن صورت جان را میشستند اما با روی کارآمدن صنعت چاپ، این سنت دیرینه کمکم فراموش شد و جوهر فرنگی و کاغذ چاپ جای مرکب سنتی و کاغذهای الوان حنایی و ختایی را گرفت.صنعت چاپ باعث شد که تغییرات جدیدی در شیوه کتابتنویسی بهوسیله میرزا محمدرضا کلهر بهوجود آید که به چاپینویسی معروف شد. مرکب اینگونه کتابت بسیار غلیظ بود و نوشتن با آن بسیار مشکل. همچنین، برای زیباتر شدن دوایر و کشیدهها در چاپ، دانگ قلم و اندازه دوایر و کشیدهها تقلیل یافت و در نهایت، این شیوه کتابت بهنام زندهیاد میرزا محمدرضا کلهر ثبت شد (تصویر ۱).نسخهنویسی فارسی که در دوره صفویه و توسط میرزا احمد نیریزی پدید آمده بود، در دوره قاجار از طریق هنرمندانی همچون خانواده ارسنجانیها پیگیری شد و با رعایت ظرافت در کتابت قرآن کریم عرض اندام کرد. در این دوره، بهدلیل علاقه فراوان ناصرالدین شاه و حمایتهای بیدریغ او و پدرانش (فتحعلیشاه و محمدشاه قاجار) از خوشنویسان و سفارش قطعات، مرقعات، نسخ خطی، و تشویق و ترغیب شاهزادگان به آموزش خوشنویسی، این رشته هنری رونق زیادی پیدا کرد.از دیگر عوامل بسیار مهمیکه نقش ارزندهای در ترویج نستعلیق در این دوره داشت، کتیبهنویسی نستعلیق در معماری است. از نمونههای فاخر کتیبههای این دوره میتوان به کتیبههای نستعلیق «مسجد سپهسالار» اشاره کرد که به قلم توانا و بیبدیل میرزا غلامرضا اصفهانی نوشته شدهاند و به حق از شاهکارهای کتیبههای نستعلیق معماری اسلامی محسوب میشوند. از ناصرالدین شاه که خود دستی در خوشنویسی داشت، آثار محدودی بهجا مانده است. دو اثر نستعلیق و شکسته نستعلیق وی در صفحات ۱۸ و ۱۹ کتاب «هنرقلم» مجموعه هنر اسلامی داود خلیلی به چاپ رسیده است. این پادشاه هنردوست در طول حیات خویش سفارش کتابت و چاپ آثار فراوانی را به هنرمندان داد که نمونههایی از آنها عبارتاند از: داستان کهن «هزارویک شب» در دو نسخه، «دیوان عنصری»، شش دفتر کامل «مثنوی»، منتخب و «کلیات سعدی»، منتخب اشعار و «دیوان حافظ»، «مرقع خط»، «مخزن الانشاء»، «منتخب السلطان» و «فیض الدموع».حمایت ناصرالدین شاه و ارتباط با خوشنویسانی چون میرزا غلامرضا اصفهانی، میرزا محمدرضا کلهر، محمدحسین شیرازی و ... سبب بهوجود آمدن زمینههای اجتماعی مناسبی برای رشد و رونق خوشنویسی در این دوره شد. در دوره قاجار، خوشنویسان خلاق دیگری بودند که در
خلاصه ماشینی:
"میرزا غلامرضا از نظر کسوت پس از میرحسین و پدرش قرار گرفته اما در قلم او جریان مستقل و نوگرا، منتهای اوج و رشد خود را یافته است و بههمین سان، علاوه بر فرم نهایی سیاهمشقهای وی سیمای حروف و شاکلۀ کلمات نیز مدنظر او بوده و این نکته امتیاز ایشان نسبت به میرحسین است.
ق) بهعنوان رکن اصلی جریان تحولگرای خط ایجاد تغییرات اساسی در فرم و قالب مفردات و کلمات شکلگیری مکتب جدید در خط نستعلیق گسترش شیوۀ کلهر در اثر پدیدۀ چاپنویسی و عمومی شدن آن با تکنیک چاپ سنگی جریان تحولگرای خط (متکی بر ابتکارات کلهر- مکتب کلهر) تداوم مکتب کلهر با واسطۀ عماد الکتاب و مرتضی برغانی و انتقال به خوشنویسی معاصر اهمیت چاپ سنگی در رساندن آثار و نوشتههای زمان خود به دور دستها حائز اهمیت است.
ق مراحل انجام چاپ سنگی، میرزا علیقلی خویی، دوره قاجار سیاهمشق، بدون امضا، دوره قاجار در واقع، میوه و ثمرۀ تحول کلهر در خط، آساننویسی و آموزش قابل حصولی بود که در دورۀ معاصر میتوان مصداقهای زیادی برای آن برشمرد صفحهای از کتابت انوار سهیلی، مصور چاپ سنگی، دوره قاجار در قلم میرحسین، میرزا کاظم و میرزا غلامرضا زیباییهای نهفتۀ خط شناسانده شدهاند و استخراج زیبایی از فضاها و سیاهمشقها و تعامل حروف و کلمات به شایستگی انجام شده است سیاهمشق نستعلیق، رضا مافی، ۱۳۵۶ سیاه مشق نستعلیق، میرزا کاظم، ۱۳۲۵هـ ."