چکیده:
وزرای ایالات از جمله ارباب قلم و اصحاب دفترخانه بودند که مستقیما از طرف شاه
منصوب میشدند و به آنها وزرای عظام ممالک محروسه میگفتند. این وزرا از میان
صاحبان مشاغل مختلفی برگزیده و با دستورالعمل خاصی به ایالات فرستاده میشدند. وسعت
قلمرو یک وزیر متفاوت بود، از چند ایالت تا یک شهر و محل را در بر میگرفت. وزرا در
میان صاحبان قدرت از جایگاه مهمی برخوردار بودند که البته تا حد زیادی بستگی به
میزان کاردانی آنها داشت. جایگاه مهم وزرای ایالات باعث میشد که آنها از طرف
شاه، وزیر اعظم و مستوفی الممالک بازرسی شوند.
موقعیت وزرا در ایالات و وظایف آنها در دو مقطع از امپراطوری صفوی فرق
میکرد: 1ـ مقطعی که ایالات به وسیله حکام اداره میشد و وزرا به عنوان
قدرت درجه دوم، رقیبی جدی برای والیان محسوب میشدند. در این زمان، نزاعهای
متعددی میان آنان پدید آمد که گاه باعث سقوط وزرا از جایگاهشان میشد، 2ـ مقطعی که
ایالات، خالصه شاه شدند و وزرا همه امور ایالات را بر عهده گرفتند و حکام را حذف
کردند.
وزرا، وظایف مهمی بر عهده داشتند که بیشتر مالی بود، ولی در مقطع دوم در امور نظامی
هم
صاحب نفوذ شدند.
کارکرد وزرا در مقطع دوم، نتایج منفی زیادی به بار آورد و به انحطاط اقتصادی و
نظامی امپراطوری صفوی منجر شد. از هم پاشیدگی ارتش، شکستهای پی در پی وزرا در
مقابل شورشیان و شکایتهای متعدد رعایا از وزرا که منجر به عزل و نصبهای پیدرپی
آنها میشد، نشانههای کارکرد منفی وزرا و انحطاط امپراطوری صفوی در این مقطع بود
و راه را برای افاغنه که ضربه نهایی را وارد آوردند، هموار کرد.
خلاصه ماشینی:
"34 اصولا یکی از دلایل انتصاب وزرا، نظارت بر کار حکام بود تا مانع استقلال و خودکامگی آنها شوند،35 از اینرو، نمونههای متعددی از نزاع میان وزرا و حکام در دوره صفوی دیده شده است، چنانکه میرزا شکرالله که در زمان شاه طهماسب وزارت و ممیزی خراسان را عهدهدار بود با حکام آنجا اختلاف یافت و به ناچار خراسان را ترک کرد.
36 همینطور وزیر قدرتمندی مانند میرزا محمد شفیع که در اوج قدرت خود وزارت خراسان، قزوین، مازندران، ری، گیلان و گرگان را عهدهدار بود، به علت اختلاف با حکام خراسان، بهویژه محراب خان، حاکم مشهد، مغضوب شاه عباس اول واقع شد و عزل گردید.
78 نمونههای زیادی از عملکرد نادرست وزرا در این زمان وجود دارد، چنانکه میرزا صدرجهان در فارس پس از قتل امام قلیخان، با پذیرش این شرط که کسری عواید دیوانی دوره فرمانروایی امام قلیخان را جبران کند، به وزارت فارس منصوب شد، ولی پس از مدتی نه تنها کسری را جبران نکرد، بلکه عواید ایالت کمتر هم شد و ساکنان و رعایای آن محال به درگاه پادشاه شکایت کردند که منجر به عزل او شد.
83 بدیهی است این عزل و نصبها و نارضایتی مردم از وزرا نشاندهندة عملکرد منفی آنها در این مقطع بود، در حالیکه از این موارد در مقطع اول کمتر دیده میشود، هرچند آقا کمالی، وزیر خراسان به دلیل اجحاف به رعایا عزل شد،84 ولی در همان زمان وزرایی بودند که از محبوبیت زیادی نزد مردم و شاه برخوردار بودند، مانند میرزاعطاءالله، وزیر آذربایجان و شیروان و کمالالدین زینالعباد کرمانی، وزیر خراسان که از محبوبیت زیادی برخوردار بودند و عمل آنها در آن ایالات به منزله قانون بود."