چکیده:
جهان بینی و اندیشه های اعتقادی جوامع در شکل گیری صورت های هنری تـاثیر بسـزایی دارنـد. بـاور بـه تقـدس مظـاهر باروری از جمله باورهایی است که در اندیشة ایرانیان از دیرباز قابل مشاهده بوده و پس از اسلام نیز، در پیونـد بـا حکمـت اسلامی ، از تداومی تاریخی برخوردار گشته است . انگاره های مونث ، به عنوان نمادهـای بـاروری ، از دیربـاز بـه صـورت هـای گوناگون در اساطیر بسیاری از تمدن ها شکل گرفته و مـورد سـتایش قـرار گرفتـه انـد. ایـن اندیشـه در طـول زمـان و در هنرهای مختلف ایرانی ، در تحول و تطوری تاریخی ، به صورت های متفاوت نمود یافتـه اسـت . پـژوهش حاضـر، بـه روش توصیفی ـ تحلیلی ، به بررسی روند شکل گیری این معنای واحد در صور گوناگون پرداخته است . بررسی ایـن رونـد نشـانگر آن است که جلوه های اساطیری باروری ، که در صورت های مختلفی همچون آناهیتا و درخت زندگی نمـود یافتـه ، پـس از اسلام و به ویژه در هنر و معماری عصر صفویه نیز، بر اساس پیوندهایی مفهـومی و برقـراری ترادفـی معنـایی بـا اندیشـه و حکمت ایرانی ـ اسلامی ، در هنرهای گوناگون ، در صورت های نمادین متنوعی بـروز یافتـه اسـت . ایـن مظـاهر بـاروری در صورت هایی همچون آناهیتا، درخت زندگی ، آب ، و گنبد جانشین شده و انگاره های مذکر طـرفین بـا نمادهـایی همچـون شیر، مردان نگهبان ، بز نر یا طاووس ، سرو، و منار جایگزین گشته اند. درواقع ، در بعـد همنشـینی ، سـاختاری از سـه تـایی مقدس شکل گرفته که در یک روند جانشینی به صورت های گوناگونی بـروز یافتـه اسـت ؛ بـه گونـه ای کـه در همـة ایـن صورت ها، ضمن تنوع و افزودن بر زیبایی ، معنایی واحد را می توان جست وجو نمود.
خلاصه ماشینی:
بررسی ایـن رونـد نشـانگر آن است که جلوه های اساطیری باروری ، که در صورت های مختلفی همچون آناهیتا و درخت زندگی نمـود یافتـه ، پـس از اسلام و به ویژه در هنر و معماری عصر صفویه نیز، بر اساس پیوندهایی مفهـومی و برقـراری ترادفـی معنـایی بـا اندیشـه و حکمت ایرانی ـ اسلامی ، در هنرهای گوناگون ، در صورت های نمادین متنوعی بـروز یافتـه اسـت .
ایـن مظـاهر بـاروری در صورت هایی همچون آناهیتا، درخت زندگی ، آب ، و گنبد جانشین شده و انگاره های مذکر طـرفین بـا نمادهـایی همچـون شیر، مردان نگهبان ، بز نر یا طاووس ، سرو، و منار جایگزین گشته اند.
درواقع ، در بعـد همنشـینی ، سـاختاری از سـه تـایی مقدس شکل گرفته که در یک روند جانشینی به صورت های گوناگونی بـروز یافتـه اسـت ؛ بـه گونـه ای کـه در همـة ایـن صورت ها، ضمن تنوع و افزودن بر زیبایی ، معنایی واحد را می توان جست وجو نمود.
قالیچة محرابی شامل درخت زندگی در میان و دو نقش سرو جانبی با نگاهی به این تصاویر و مقایسة آن ها با تصاویر ١ و ٢ می تـوان دیـد کـه نـوعی جانشـینی پیرامون درخت زندگی و نقوش سرو یا طاووس اطراف آن با جایگاه آناهیتا و نقوش شیر طرفین آن صورت گرفته و قرارگیری درخـت زنـدگی در میـان و نقـوش سـرو یـا طـاووس ، کـه طبـق گفته های پیشین از مظاهر خورشیدند، در اطراف به شکل گیـری سـاختاری مشـابه از سـه تـایی مقدس منجر گشته که مفهوم پیشین را تداعی می نماید.