چکیده:
بررسی علل ماندگاری و پایداری شهرهای قدیم در فرآیند رویدادها و حوداث طبیعی و
اجتماعی در سه دوره«ایرانشهری»، «اسلامی»و«جدید»مسأله اصلی این پژوهش است.برای پاسخ
به این مسأله فرضیههایی معین طرح شدهاند و از رویکردهای نظری رایج در جامعهشناسی
شهر استفاده شده است.نظریه ساختی-موقعیتی«هوفر»و نظریه ارزشهای تمدنی«بمات»در
تعریف شهر مورد توجه بودهاند.از رویکرد«شیوههای تولید آسیایی»، نظریه
مذهبی«دوکولانژ»ونظریه مکان مرکزی«کریستالر»برای تبیین واقعیت استفاده شده است.در
روش تحقیق در یک بررسی طولی به اسناد و آثار تاریخی مراجعه شده است و علاوه بر
مشاهدات مستقیم نگارنده، و عنایت به رویکردهای تئوریک، تحلیل ثانویه گزارشهای
معتبر در عرصه ملی و بین المللی دستمایه این کار بودهاند.تلاش شده است که ارزشها
و کارکردهای تمدنی سه دوره مذکور در رشد و شکوفایی شهرهای قدیم و باز آفرینی آنها
در عرصه جدید مورد ارزیابی قرار گیرد.علاوه بر آن این پژوهش به باز تولید اطلاعات
منحصر به فردی درباره چند شهر باستانی و زنده شرق ایران همچون«زوزن»، «سلومک»،
«سنگان»و«خرگرد»میپردازد که تاکنون مطالب بسیار اندکی درباره برخی از ابنیه تاریخ
آنها منتشر شده است.در نهایت این تحقیق حاکی از آن است که با رفع انسداد و موانع
تاریخ و بین المللی و اشاعه ارزشهای توسعه تمدن غربی، شهرهای جدید بر مدار همان
شهرهای قدیم بنیانگذاری شدهاند و با فراهم آمدن زیر ساخت های جدید چشم انداز توسعه
درخشانی برای آنها تصور میشود.
خلاصه ماشینی:
"علاوه بر شهر«روی»که مرکز شهرستان خواف است چهار شهر جدید عبارتند از«سنگان»، «سلامه»، «قاسم آباد(زوزن)»و«نشتیفان»که اکنون با توسعه زیر ساختها و اجرای طرحهای ملی و بین المللی در این منطقه گسترش قابل ملاحظهای برای آنها تصور است.
«خواف کوچک و مرکز مویز است، نام شهرش سلومک است»(مقدسی، 1361، 290 و 136)وجود کوشک سلامه به عنوان یک قصر باشکوه پادشاهی در مسیر راه ابریشم و حد فاصل بین نیشابور تا هرات حاکی از اهمیت سیاسی و اجتماعی این شهر در دوران قدیم است.
همان گونه که اشاره شد انقطاع و انسداد شبکه راهها و تحولات بین المللی یکی از عوامل اصلی افول شهرهای مذکور بود به گونهای که بسیاری از راهها و شبکههای ارتباطی نابود شد و اندکی آثاری که از آنها در قالب کاروانسراها و رباطات همانند «رباط زیارت»بین سلامه و زوزن و میلها(همانند«میل کرات»در نزدیکی شهر سنگان) و«حوضهای آب»باقی مانده به دشواری برای مردم نسل جدید قابل تحلیل است.
بررسی فرضیه دوم در سطح خرد(محلی)نیز مصداق پیدا میکند چون هر یک از شهرهایی که از عهد باستان تاکنون باقی ماندهاند مرکز ارایه کالاها و خدمات به روستاها و سکونتگاههای اطراف خود بودند همان گونه که اشاره شد در اطراف شهر زوزن در قرن پنجم هجری 124 روستا وجود داشته است که اکنون تعداد آنها به کمتر از یک چهارم کاهش یافته است.
91-75 PP 1985 3 lov sanraquM noisavnI lognoM eht fo evE eht no narI nretsaE ni erutcetihcrA cimalsI:nazuz ta asardaM ehT rialB S."