چکیده:
حمام، برخلاف تصور رایج، صرفا، مکانی برای نظافت و تطهیر نبوده و با توجه به ظرفیتها و ویژگیهای خود، دارای کارکردهای اجتماعی و حتی سیاسی در تمام تاریخ ایران بوده است. این کارکردها بیانگر این واقعیت است که حمام به عنوان یکی از عوامل اثرگذار در تاریخ تحولات اجتماعی ایران، بهویژه در سدههای میانۀ اسلامی، نقش و جایگاه مؤثری داشته است. حال، نوشتار حاضر به روش توصیفی ـ تحلیلی و با بهرهگیری از منابع معتبر، در پی پاسخ به این پرسش اساسی بوده است که حمام در قرون میانۀ تاریخ ایران چه کارکردهای اجتماعی داشتهاست. یافتههای پژوهش نیز حکایت از آن دارد که حمام در این دوره، با توجه به موقعیت ممتاز جغرافیایی در بافت شهرها و روستاها و در نتیجه به عنوان کانون تجمع مردم، یکی از مراکز اصلی تعاملات اجتماعی در ابعاد و زمینههای اطلاعرسانی عمومی، وسیلۀ سرشماری عمومی، محل مناظرات و مباحثات فعالیت درمانی و حتی معیار سنجش تشخص اجتماعی بود.
Bathroom, as opposed to dominant belief, has not been just a place for people to get cleaned and purified, but, due to its capacities, it has had some social and even political functions all through the history of Iran. These functions bring testimony for the fact that bathroom, as an effecting construction, has had a significant place in the history of the Iranian social changes, especially in the Islamic Mediaeval periods. Now, this paper aims to raise such a question as to what sort of functions the bathroom had in the middle Ages of the Iranian history. The results show that the bathroom, due to its special geographical situation in the rural areas and the cities, and thus as a place for people to gather together, has been a main place for social interactions. This included giving public information, counting public population, having the medical function and even acting as a social etiquette, as well as showing its social function. Moreover, the bathroom has sometimes been a special place in which great scientists made their debates; hence, it shows the cultural-scientific function of the bathroom in the given history of Iran. Therefore, having taken a descriptive-analytic methodology as well as using reliable sources, this paper tries to discuss the different aspects of the bathroom in the middle periods of the Iranian history.
خلاصه ماشینی:
به لحاظ پیشینه پژوهش نیز شایان ذکر است که پژوهش های موجود در خصوص حمام صرفا در حد کلیات بوده و یا با رویکرد مردم شناختی و آن هم با تأکیـد بر تاریخ معاصر ایران انجام شده است (← فهرست منابع )؛ لذا، هیچ گونه پژوهش علمی با رویکرد تاریخی و با تأکید بر قرون میانه تاریخ ایـران در دسـت نیسـت کـه خـود از خـلأ پژوهش در این حوزه حکایت دارد.
افـراد اخبـار و اطلاعـات دست اول را در حمام دریافت می کردند و در بیرون از حمام در اختیار مردمی قرارمی دادند که از اتفاقات و مسائل روز بی خبر بودند؛ یعنی ، در حقیقت ، بایستی معترف بود که حمام ها در گذشته ، نقش رسانه های عمومی امروزین از جملـه روزنامـه و رادیـو و تلویزیـون را ایفـا می کردند و آخرین اخبار بدین وسیله نشر می یافت (٨٦٤ :١٩٨٨ ,Floor؛ سـجادی ، ١٣٨٢: ٩)؛ به عنوان مثال ، خبر بخشیدن صله سلطان محمود به حمامی و فقاعی توسط فردوسـی و در حقیقت ردکردن بذل و بخشش سلطان غزنوی ، از همین رسانه به همه جا رسید، چنـان کـه نظامی عروضی بدان اشاره دارد: چون فردوسی شاهنامه تمام کرد...
حکایت مشهور ناصرخسرو در ماجرای حمام رفتن او و برادرش در شهر بصـره ، نمونـه برجسته ای از این کارکرد اجتماعی حمام در تاریخ سده های میانه اسلامی ایران ـ به ویژه قرن پنجم هجری ـ ارائه می دهد،٢٨ چنان که خود وی تصریح می دارد مندرس بـودن لبـاس آنـان موجب گردید تا گرمابه بان مانع از ورودشان به گرمابه شود؛ به خصوص آن که محتملا تصور می کرد که آنان ممکن است بخواهند برای خوابیدن نیز در حمام بماننـد.