چکیده:
نوشتن تذکرة شعرا در حوزة رواج و گسترش زبان فارسی، بیش از همه در فرارودان و هند، سابقه و روایی دارد. پس از تألیف لبابالالباب، وقفة طولانی در نوشتن تذکره روی داد و در قرن نهم فقط تذکرةالشعرای دولتشاه نوشته شد، اما از اواخر قرن دهم تذکرهنویسی به ویژه در هند رونق گرفت؛ در آنجا به دلیل وجود حکومتهای ایرانی، محیط مناسبی برای حضور شاعران و نویسندگان فارسیزبان فراهم آمده بود. یکی از تذکرههای مهم که در این دوره تألیف یافت، مجمعالفضلای محمد عارف بخارایی است که متأسفانه تاکنون تحقیق بایستهای دربارة احوال مؤلف و کتابش انجام نگرفته است و اکثر محققان صرفا به نقل سخنان عبدالحی حبیبی و علیرضا نقوی پرداختهاند و چیزی بر آنها نیفزودهاند. یکی از دلایل گمنامی مجمعالفضلا و مؤلفش، کمیابی نسخههای آن است. از این تذکره تنها دو نسخة شناختهشده وجود دارد؛ یکی در دانشگاه پنجاب لاهور و دیگری در دانشگاه تهران. در این مقاله کوشش میشود تا ضمن تحلیل و نقد تحقیقات پیشین دربارة تذکرة مجمعالفضلا، این تذکره بر اساس نسخة موجود در دانشگاه تهران، بررسی و معرفی شود.
خلاصه ماشینی:
در نسخه های چاپی همة تذکره هایی که نامی از صاحب مجمع الفضلا برده اند، تخلـص او را بقـایی نوشـته انـد (نهاوندی ، ١٣٨١: ٧٩٧؛ بدائونی ، ١٣٧٩: ١٣٦؛ محمد صدیق حسـن ، ١٣٨٦: ١٣٣؛ گلچـین معــانی ، ١٣٥٠، ج٢: ١٥٤؛ آزاد بلگرامــی ، ١٣٩٠: ٨، ٣٨٨ ،٣٨٩، ٣٩١، ٦٠٨، ٦٨٢؛ غــوثی مندوی در گلزار ابـرار، نقـل از آزاد بلگرامـی ، ١٣٩٠: ٣٨٩؛ نقـوی ، ١٣٤٣: ١٠٩؛ حبیبـی ، ١٣٣٩: ٥٢٢-٥٣٠)، اما در نسخة دستنویس خزانه عامره متعلق به مـوزة بریتانیـا، تخلـص محمد عارف در یک مورد، لقایی ثبت شده است (آزاد بلگرامـی ، ١٣٩٠: پـاورقی ٦٠٨) و در نسخة خطی مجمع الفضلا، متعلق به نفیسی که از روی نسخة آقای بینوا در کابل نوشته شده و اکنون در دانشگاه تهران نگهداری می شود، مؤلف خود را محمد عارف مشهور بـه لقایی (بقایی ، ١٣٣٠: ٤) معرفی می کند؛ نیز در اشعاری که از مؤلف در همین نسخه آمـده ، نه بار تخلص شاعر ذکر شده که در همة موارد، لقایی است .
ق ) به هندوستان آمده و در ولایت اوریسه و بنگاله می بوده و از آنجا به دارالخلافه آگره رفته ، تذکرة خود را که عارف آثار نام نهـاده در آگره نوشته و بعد از مدتی که در هندوستان بـوده بـه سـوی دکـن آمـده ، در بنـدگی ایـن سپهسالار [عبدالرحیم خان خانان ] به سر می برده و از انشاء و شعر و خطابه به قدر وقوفی داشته و این قصیده که ثبت می شود، در تعریف و توصیف رزم ایـن سپهسـالار بـا سـهیل حبشی که در دکن روی داده و از مصاف های مشهور این نامدار است و خود در آن مصاف در رکاب این کامکار بوده گفته و گلشن اشعار نام مثنوی در بحـر شـاهنامه در مـدح ایـن سپهسالار به نظم آورده که این بیت از آنجاست : در آن خانــه از صــورت بــی روان چراغی بـر افروخـت از نـور جـان و تصنیفی دیگر کرده که مجمع الفضلا نام کرده و آن نیز مبنی بر مدح این نامدار است و خود از جمله مداحان اوست (نهاوندی ، ١٣٨١: ٧٩٧-٧٩٨).