چکیده:
برقراری ارتباط میان انسانها از راههای گوناگون امکانپذیر است؛ اما ارتباط کلامی شایعترین این راههاست. در شعر کهن پارسی، ارتباط کلامی به چندین شیوه، مانند سؤال و جواب، مکالمه، مناظره، و دیالکتیک، صورت میگرفته است. در این مقاله، به شیوههای گوناگون ارتباط کلامی در شعر کهن پارسی پرداخته شده و ویژگیهای هریک بررسی شده است. درنهایت، نشان داده شده که جز دیالکتیک، که در زمینهای کاملا منطقی و مستدل اتفاق میافتد، سایر شیوههای ارتباط کلامی چندان محمل منطقی و استدلالی نداشتهاند. این اتفاق چهبسا متأثر از وضعیت اجتماعی و هژمونی غالب جامعة آن روزگار، که زیر سلطة پادشاهان ستمگر و تکصدایی بوده رخ داده باشد.
خلاصه ماشینی:
(نظامی گنجه ای ، ١٣٧٠: ٨٩- ٩٠) این حکایت و حکایت های مشابه ، که در ادب پارسی فراوان انـد، بیـانگر قـدرت کـلام است ؛ اما از دیگرسو، عده ای نیز کلام را برای انتقال پیام های عاطفی و درونی بس عـاجز و ناتوان دانسته اند: زبان یکی از مهم ترین ابزارهای ارتباط اجتماعی است ؛ لیکن نباید فراموش کرد که زبان ، با همة اهمیت آن ، نه یگانه ابزار ارتباطی است و نه کامل ترین آن .
این مکالمات دقیقا در چهارچوب دیالکتیک پیش مـی رود و پرسش و پاسخ ها کاملا نظام مند و منطقی پی گرفته می شود؛ بـه شـیوه ای کـه هریـک از طرفین استدلال های خویش را بیان می کند و به طرف مقابل نیز فرصـت کـافی بـرای بیـان براهین خود می دهد.
در هر بخش از این مکالمات ، استدلال هـا چنـان قوی است که خواننده تصور می کند پیروزی حاصل و رقیـب منکـوب شـده اسـت ؛ امـا بـا پی گرفتن بحث ، درمی یابد که استدلال های طرف مقابل نیز به غایت قوی و متقن اسـت ؛ مـثلا نخجیران شیر را به ترک صید و توکل کردن به لطف خداوند دعوت می کنند: جملــه گفتنــد ای حکــیم بــاخبر الحـذر دع لـیس یغنـی عـن قـدر در حذر شوریدن شور و شر است رو توکل کـن ، توکـل بهتـر اسـت با قضا پنجـه مـزن ای تنـد و تیـز تـا نگیـردهـم قضـا بـا تـو سـتیز مرده بایـد بـود پـیش حکـم حـق تـــا نیایـــد زخـــم از رب الفلـــق (مولوی ، ١٣٨٤: دفتر ١/ ٤٤) چنان که دیده می شود، این استدلال ها متکی بر فرهنگ مذهبی و آیات و احادیث اسـت و در نگاه نخست به نظر می رسد که پاسخی ندارد؛ اما شیر نیـز بـا تکیـه بـر همـان محمـل فرهنگی ، یعنی آیات و احادیث ، پاسخ می دهد: گفت آری ، گر توکل رهبـر اسـت این سبب هم سنت پیغمبر اسـت گفــت پیغمبــر بــه آواز بلنـــد بــا توکــل زانــوی اشــتر ببنــد رمــز الکاســب حبیــب الله شــنو از توکــل در ســبب کاهــل مشــو!