چکیده:
اهمیت قیام 15 خرداد در پیروزی انقلاب اسلامی امری نیست که بر کسی پوشیده باشد. در واقع اگر بخواهیم بر نقطه عطفی در روابط میان دولت و ملت در رژیم انگشت بگذاریم، باید بر همین امر تاکید کنیم. پیروزی هر انقلابی به مجموعهای از عوامل عینی و ذهنی وابسته است؛ از جمله؛ رهبری، سازماندهی نیروها و نارضایتی عمومی که عمدتا در شکل خشونتهای اجتماعی نظیر اعتصابات، تظاهرات، شورشها و جنگ داخلی بروز مییابد. انقلاب اسلامی سال 1357 نیز خارج از این قاعده نمیباشد و در پیروزی آن تمامی این عوامل را میتوان بهنوعی جستجو کرد. صرفنظر از عوامل دخیل در پیروزی انقلابها، شورشهای اجتماعی بحثی اساسی در نظریههای انقلاب هستند که بهواسطهی همین اهمیت، نظریههای مختلف کوشیدهاند آن را توضیح دهند. یکی از مهمترین این نظریهها، نظریه محرومیت نسبی میباشد. تا آنجا که به انقلاب سال 57 مربوط میشود، بدون تردید مهمترین این شورشها را باید در شورش اجتماعی 15 خرداد سال 1342 جستجو کرد. مقاله حاضر میکوشد با تمرکز بر یکی از مهمترین کانونهای این شورش اجتماعی ـ یعنی منطقهی ورامین ـ و در پرتو نظریه محرومیت نسبی به بررسی زمینههای شکلگیری این شورش اجتماعی بپردازد.
خلاصه ماشینی:
"(Merton, 1938: 672-682& Rose, 1982) در همین زمینه رابرت گار، بهعنوان یکی از مهمترین نظریهپردازان این حوزه میگوید: پیش شرط لازم برای ستیز خشونتبار مدنی، وجود محرومیت نسبی است که بهصورت احساس بازیگران مبنی بر وجود اختلاف میان توقعات ارزشی خویش با قابلیتهای ارزشی ظاهری محیط تعریف میشود، توقعات ارزشی، آن دسته از کالاها و شرایط زندگی است که مردم خود را بهحق شایسته آن میبینند، قابلیتهای ارزشی اشاره به مواردی دارد که عمدتا در محیط اجتماعی و فیزیکی باید آنها را سراغ گرفت، آنها شرایطی هستند که شانس تصوری مردم را در زمینه بهدست آوردن یا حفظ ارزشهایی که بهنحو مشروعی انتظار بهدست آوردنشان را دارند معین میکنند.
2 ) انقلاب سفید، لایحه انجمن ایالتی و ولایتی و واکنش مردم ورامین نسبت به آن در 19 دی 1341، محمدرضا شاه طرح ابتکاری خود را در شش اصل، به نام «انقلاب سفید» اعلام کرد و اظهار داشت که من بهعنوان پادشاه مملکت و رئیس قوای سهگانه، این اصول را بدون واسطه به آرای عمومی میگذارم و مستقیما رأی ملت ایران را در اجرای آنها تقاضا میکنم و آن اصول به قرار زیر است : 1-الغای نظام ارباب رعیتی 2- ملی شدن جنگلها 3- فروش سهام کارخانجات دولتی به کارگران 4-سهیم کردن کارگران در منافع کارخانهها 5- اصلاح قانون انتخابات 6- ایجاد سپاه دانش .
خبر دستگیری امام خمینی به ورامین نیز میرسد، در همین رابطه حاج حسن اردستانی جعفری یکی از حاضران در واقعه پانزده خرداد، میگوید: «صبح روز 15 خرداد حدود ساعت 8 صبح در مغازه خودم بودم، حاج عباس رحیمی که آن موقع در قم منزل داشت و با من رفیق و همکار صمیمی بود به مغازهام آمد و بعد از سلام گفت: چرا مغازهات را نبستی؟ گفتم: باشد مراسم بنی اسد که شروع شد، میبندم و میآیم."