چکیده:
شاهعباس صفوی بنا بر مقتضیات اجتماعی و سیاسی، در ساختار و کارکرد برخی از مناصب تغییراتی پدیدآورد. منصب دیوانبیگی نیز در نتیجۀ تحولات، تکامل و توسعۀ کارکردی یافت و از حالت نظامی به محکمۀ قضایی عرف تغییر رویه داد و وظایفی چون نظارت بر شکایات عامۀ مردم از مقامات دولتی، رسیدگی به جرایم و احداث اربعه و... را برای ایجاد نظم در ساختار اجتماع و کسب رضایت عامۀ مردم برعهدهگرفت. اما نوسانات بعد از شاهعباس اول کارکرد آن را تضعیف کرد. مقالۀ حاضر با روش توصیفیـتحلیلی و با تکیه بر دادههای موجود در منابع، ضمن بررسی دلایل شکلگیری منصب دیوانبیگی در منظومۀ قضایی صفویان، درصدد پاسخگویی به این پرسشهاست که دیوانبیگی در ساختار اداری و قضایی صفویان چه وظایفی برعهدهداشته؟و چه عواملی سبب تضعیف کارکرد و موقعیت آن شد؟. نتیجۀ آنکه، دیوانبیگی به علت توسعۀ دامنۀ اختیارات و وظایف، نقش مهمی در ایجاد امنیت اجتماعی و قضایی داشت، ولی در دوران اخلاف شاهعباس، تضعیف اقتدار شاهان صفوی، تخطی از قوانین حقوقی، غلبۀ گرجیان بر دیوانبیگی، ناسازگاری با مقامات روحانی و دیوانی و غیره سبب انحطاط آن شد که در نتیجۀ آن، ساختار اجتماعی و قضایی حکومت صفویه تضعیف و زمینۀ نارضایتی اجتماعیـسیاسی مردم از جمله اقلیتهای مذهبی را ایجاد شد.
خلاصه ماشینی:
٣. پیشینۀ کاربرد منصب دیوان بیگی بررسی متون تاریخی نشان می دهد علاوه بـر دیـوان مظـالم ، دیـوان عـدالت و قاضـیان منتخب از سوی سلطان و گاه نمایندگان جامعة مذهبی ، بر اساس فقه و شریعت اسلامی به شکایات و دعاوی عامة مردم و سـایر مسـائل حکـومتی رسـیدگی مـی کردنـد و در ادواری مانند سلجوقیان و ایلخانـان ، عـلاوه بـر دیـوان مظـالم ، از امیـر داد یـا دادبیـگ (معوض ، ١٣٥٥: ٢٠؛ بختیارنامه ، ١٣٦٧: ٢٦٠) و دیوان حکمیـت (نخجـوانی ، ١٩٧٦: ١٨٤؛ رجب زاده ، ١٣٣٥: ٢٤٠) جهت حل امور قضایی و حقـوقی نـام بـرده شـده اسـت ، ولـی در هیچ یک از متون تاریخی به دیوان بیگی اشاره ای نشده و برای نخستین بار در دورة تیموریان از «دیوان امیر، امیرتواجی یا دیوان بیگی » (حسن بیگ روملو، ١٣٥٧: ٢/ ٢٢) یاد شده که ایـن عنوان به نیروهای نظامی و بازرسان سپاه اطلاق می شده است (رویمر، ١٣٨٧: ١٤٠) و پس از آن ، در دوران آق قویونلوها و نخستین سلاطین صفویه ، دیوان بیگی همچنان به عنوان مقامی نظامی که صاحب آن یکـی از امـرای بـزرگ حکـومتی محسـوب مـی شـد، انجـام وظیفـه می کـرده اسـت (قمـی ، ١٣٥٩: ١/ ٨٣؛ خوانـدمیر، ١٣٧٠: ٤/ ٣٩٥)، چنـان کـه در عـالم آرای شاهاسماعیل از مهدی خواجة دیوان بیگی یاد شده است که «با دوهزار نفر از سپاه بـه بخـارا حمله می کند تا حملات ازبکان را دفع نماید» (عالم آرای شاه اسماعیل ، ١٣٨٤: ٤٠٤).