چکیده:
هرچند زمینه شکلگیری طریقتهای عرفانی در جهان اسلام، از حدود سدههای چهارم و پنجم آغاز شده بود، صورت نهایی این طریقتها به سدة هفتم و پس از آن برمیگردد. بیشتر این طریقتها، سلسله خود را از طریق امامان شیعه و بهویژه امام رضاعلیه السلام تا امیرالمؤمنین علی علیه السلام به رسول خدا(ص) میرسانند. حال، این پرسش مطرح میشود که چه تصویری از امامان و بهویژه امام کاظم علیه السلام در زهد و عرفان اسلامی وجود داشته که به پذیرش ایشان به عنوان یکی از اقطاب سلسلههای عرفانی انجامیده است؟ در برخی از منابع، ادعا شده است که برخی از مشایخ متقدم صوفیه با امام کاظم علیه السلام ارتباط داشتهاند. مقاله حاضر، نخست کتابهای زهد را معرفی و آنگاه میزان صحت و سقم روایات حاکی از ارتباط مشایخ صوفیه با آن حضرت را بر رسیده و به این نتیجه رسیده است که اولا در کتابهای زهد و عرفان فقط به اختصار از امیرالمؤمنین علی علیه السلام تا امام صادق علیه السلام یاد شده است و از دیگر ائمه و به ویژه امام کاظم علیه السلام مطلقا ذکری در میان نیست؛ ثانیا هرچند دیدار یکی از مشایخ صوفیه، یعنی شقیق بلخی، با امام کاظم علیه السلام کموبیش قابل اثبات است، ولی همین دیدار هم در هیچیک از متون عرفانی ذکر نشده است و لذا در تاریخ عرفان و شکلگیری طریقتهای عرفانی تأثیری نداشته است. بنابراین، برای فهم چگونگی و چرایی ورود اسامی ائمه: به سلسلههای عرفانی، مراجعه به متون زهد و تصوف کارگشا نیست و باید به دنبال دلایل دیگری برای آن بود.
خلاصه ماشینی:
مقاله حاضر، نخست کتابهای زهد را معرفی و آنگـاه میـزان صـحت و سـقم روایات حاکی از ارتباط مشایخ صوفیه با آن حضرت را بر رسیده و به این نتیجه رسیده است که اولا در کتابهای زهد و عرفان فقط به اختصار از امیرالمـؤمنین علی ٧ تا امام صادق ٧ یاد شده است و از دیگر ائمه و به ویژه امام کاظم ٧ مطلقا ذکری در میان نیست ؛ ثانیا هرچند دیـدار یکـی از مـشایخ صـوفیه ، یعنـی شقیق بلخی ، با امام کاظم ٧ کم وبیش قابل اثبات است ، ولی همین دیدار هم در هیچ یک از متون عرفانی ذکر نشده است و لذا در تـاریخ عرفـان و شـکل گیـری طریقت های عرفانی تأثیری نداشته است .
متون زهد از لابه لای کتاب شناسی ها و فهرست ها و دیگر منابع کهن ، حـدود صـد عنـوان کتـاب الزهد را می توان شناسایی کرد٥ که بخش اندکی از آن - حـدود بیـست اثـر- بـه صـورت خطی به ما رسیده و تعداد چهارده اثر به صـورت چـاپی وجـود دارد کـه در بحـث حاضـر بررسی شده است .
در بخش مربوط به ارتباط مشایخ صوفیه با امام کاظم ٧ از دیـدار شـقیق بلخـی بـا ایشان ، به نقل از کتاب های حدیثی شیعه و سنی به تفصیل یاد کـردیم و بـه ایـن نتیجـه رسیدیم که احتمالا این حکایت درست به نظر می رسد از نظر تاریخی نیز احتمال وقوع آن بسیار قوی است .