چکیده:
رباطها پادگانهایی مرزی بودند که غازیان و مجاهدان اسلام در پناه آنها در برابر حملات دشمنان و کفار ایستادگی میکردند. ماوراءالنهر، یکی از مهمترین ثغور شرقی جهان اسلام در برابر ترکان محسوب میشد و این امر سبب بنای رباطهای فراوانی در این منطقه گردید. از اواسط سده چهارم هجری با گرایش ترکان به دین اسلام، رباطهای منطقۀ ماوراءالنهر، کاربری نظامی خود را از دست دادند و به مکانی برای استراحت قافلههای تجاری تبدیل شدند. این نوشتار، پس از توضیحی کوتاه درباره رباط، به بررسی رباطهای ماوراءالنهر و چگونگی تغییر کاربری آنها میپردازد و نمونههایی از این رباطها را معرفی میکند.
خلاصه ماشینی:
رباط ها در قرن های نخستین اسلامی و پیش از فراگیرشدن اسلام در بیشـتر مرزهـای جهان اسلام وجود داشتند و غازیان در آنها مستقر بودند اما پس از پیشرفت و تثبیت اسلام در سرزمین های مرزی و برطرف شدن تهدیدهای غیرمسلمانان ، رباط هـا بـه تـدریج تغییـر کاربری دادند و از پادگان های نظامی به اقامتگـاه صـوفیان و زاهـدان ٥ یـا مرکـز تعلـیم و تربیت ٦ یا محل استراحت کاروانیان ٧ تبدیل شدند.
٤٨ عـلاوه بـر ایـن ربـاط هـا کـه کاربری تجاری و اقتصادی داشتند، برخی رباط های ماوراءالنهر به مکـان هـای آموزشـی و مراکز تعلیم و تربیت تبدیل شدند و علما در آنها به تدریس و آموزش می پرداختند.
در کتاب فقهی فتاوی قاضی خان که در سده ششم هجری نوشته شـده است ، مسائل و فروع بسیاری دربارة این محل ها بیان می شـود٥٨ کـه حکایـت از فراوانـی رباط در ماوراءالنهر و اهتمام مردم و حاکمان آن سرزمین به امر رباط سـازی دارد بـه طـور معمول ، تجار هر ناحیه در شهری که در آن می زیستند رباطی به نام خود می ساختند.
ابن حوقل ، هنگام سخن گفتن درباره خراسان ، از فردی به نام ابوالحسن محمد بن حسن ماه یاد می کند و در کنار توضیح نقـش سابق رباط ها به منزلة پایگاه هـای نظـامی مـی نویسـد کـه او در مـاوراءالنهـر و خراسـان رباط های بسیاری ساخته است .
مسعود، تهران : بنیاد فرهنـگ ایران ، ١٣٤٩، ص ١٧٨؛ ابوالفرج قدامة بن جعفر، کتاب الخراج، ترجمه و تحقیـق حسـین قـره - چــانلو، تهــران : البــرز، ١٣٧٠، ص٤٩، ٥٤، ١٨٢- ١٨٣؛ اصــطخری ، همــان ، ص ٣٥٦ و ٣٦٣؛ مقدسی ، همان ، ص ٣٩٢، ٣٩٤؛ مؤلف نامعلوم، پیشین ، ص ٣٣٩- ٣٤٠، ٣٤٤.