چکیده:
جریانهای انحرافی _ که از همان آغاز اسلام بروز یافته بودند _ در دوران امام هادی و امام عسکری( نیز حضوری گسترده و تأثیرگذار داشتند. جریانهایی نظیر غالیان، واقفیه، متصوفه، اشاعره، معتزله، جبریه، مفوضه از این دستهاند.با سیر در اسناد تاریخی، روایی و رجالی میتوان چگونگی برخورد این دو امام بزرگوار را با این جریانها مورد پژوهش قرار داد؛ از جمله گفتوگو و مناظره با سران این جریانها، تربیت شاگردان متخصص، نامهنگاری با شیعیان، رد شبهات مخالفان و تبیین اندیشۀ صحیح، تقویت عناصر مهم شیعه در برابر مخالفان، تعلیم زیارت امامان، تقویت نهاد وکالت و اعلام بیزاری از جریانهای انحرافی را میتوان برشمرد.در این نوشتار، ضمن بیان جریانهای انحرافی این دوره، به نحوۀ رفتار و برخورد این دو امام با آنها و دفع و رفع آسیبشان از جامعۀ شیعه اشاره میشود.
خلاصه ماشینی:
"این در حالی است که خود اشعری، نصیر را از اتباع شریعی میداند (اشعری: ج1، 85) و بعید است که نصیر در حدی باشد که دارای فرقه باشد به گونهای که پیروانش بر اثر اختلاف جانشینی او به سه فرقه تقسیم شوند؟ به نظر میرسد نمیتوان دلیلی بر غالی بودن ابن نصیر در زمان عسکریین( یافت، هرچند در آن زمان عدۀ کمی او را نبی از طرف امام هادی( میدانستند (نوبختی، 1355: 93) که باور این عدۀ کم نمیتواند دلیل بر انحراف او باشد هرچند میتواند زمینه ساز افکار بعدی وی باشد علاوه بر اینکه طوسی او را از اصحاب امام عسکری میداند که پس از شهادت حضرت مدعی جایگاه ابوجعفر، وکیل دوم میشود و مورد لعن محمد بن عثمان قرار میگیرد، او حتی به قصد پوزشخواهی نزد ابوجعفر میرود ولی به وی اجازه نداده و او را برمیگرداند (طوسی، 1417: 369 و 370) او انحرافات مالی داشت و امام حسن عسکری( در آن زمان او را با عنوان فتنهگر موذی یاد میکند و وی را مورد لعن قرار داده و از او بیزاری میجوید و از شیعیانش هم میخواهد که از او دوری جویند؛ زیرا او به نام امام، اموال مردم را چپاول میکرده است (کشی، 1418: ح999) و اوج آشوب و لغزش او پس از شهادت امام و در زمان وکیل دوم است.
آنها به لحاظ اجتماعی یک شخصیت منفعل در برابر جریانها نداشته و با وجود تمام محدودیتها، دارای تلاشهای اجتماعی بودند و این تلاشها با زمانشناسی و آگاهی کامل نسبت به سیاستهای پیچیدۀ زمان خود همراه بود، امروز بعد از گذشت دوازده قرن از آن حوادث، چگونگی برخورد امامان شیعه با جریانهای انحرافی الگوی کامل و تامی برای تقابل با انحرافات روز است."