چکیده:
با ورود اعراب مسلمان به ایران و انقراض اشراف درجه اول ساسانی، دهقانان به عنوان حکام محلی و کدخدایان روستاها اداره بخش مهمی از جامعه ایران را به دست گرفتند. و از آنجا که آنان امیدی به بازگشت نظام قدیمی ساسانی نداشتند، تصمیم به برقراری ارتباط با نیروهای اسلامی گرفتند. اعراب مسلمان نیز که در ابتدا از دهقانان برای نظارت بر کشور یاری طلبیده بودند، با حکام محلی صلح کردند و به آنان مسئولیتی را که در دوره ساسانی داشتند سپردند. در این روند، دهقانان نواحی غربی قلمرو ساسانی با دهقانان نواحی داخلی و شرقی از نظر اسلام پذیری و ارتباط با اعراب یکسان نبودند. زمان فتوح و فاصله جغرافیایی از مرکز خلافت اسلامی در این میان موثر بوده است. ورود اعراب و ترک ها در سده های اول و سوم مهم ترین عامل زوال دهقانان در ایران بود. روش این پژوهش و جهت گیری شیوه گردآوری داده ها، تاریخی بوده است.
خلاصه ماشینی:
در پی فتوح مسلمانان و سقوط ساسانیان ، رجال عالی رتبۀ ساسانی که در ساختار اجتماعی ایران طبقات فرادست را شامل می شدند، از ساختار حکومت و قدرت کنار گذاشته شده و برای برقراری روابط بین فاتحان عرب و جامعه ایرانی ، دهقانان نقش آفرینی خود را آغاز کردند.
دهقانان موفق شدند با حفظ جایگاه گذشته بر نقش اجتماعی ، اقتصادی ، سیاسی و فرهنگی خود در دورة اسلامی بیافزایند و در این راه ، بین جامعۀ ایرانی از یک سو و امیران عرب در ایران از دیگر سو توازن برقرار کنند.
٢١ در ادامه کار فتوح با احساس ناامیدی از بقای ساسانیان ، دهقانان در تکاپو برای ایجاد تعامل با جامعه جدید اسلامی بودند٢٢ که در این مورد علاوه بر حفظ اموال و نفوذ در حکومت جدید نیز اعتباری یافتند٢٣ و قسمت بعدی مربوط به دهقانانی است که در سرزمین های دورتر از خلافت علاوه بر حفظ موقعیتشان ، میراث باستانی را احیاء کرده ، به دلیل وجود ترکان در شرق و بعد مسافت با مرکز خلافت گاهی مسلمانان را نیز مغلوب می کردند.
آلتون دانیل ، تاریخ سیاسی و اجتماعی خراسان در زمان حکومت عباسیان ، ترجمه مسعود رجب نیا (تهران : علمی و فرهنگی ، ١٣٦٧)، ص ٢٠٩ ـ ٢٠٨.
ابوعلی مسکویه رازی ، تجارب الامم و تعاقب الهمم ، ج ١، ترجمه ابوالقاسم امامی (تهران : نشر سیروس ، ١٣٦٩)، ص ٣٨٦ و ابن خردادبه (چ خاکرند) ص ٢٢ فهرستی از شاهان محلی دوره ساسانی در نواحی شرقی ارائه می دهد.