چکیده:
مساله آب هیرمند در مناسبات ایران و افغانستان در سده اخیر همواره مشکل ساز بوده و هنوز به طور کامل حل و فصل نشده است. مساله با حکمیت گلداسمید در سال 1289 قمری (1872م) آغار شد. در دوره رضاشاه مذاکرات از سال 1310 شمسی آغاز و در سال 1317 به توافق نامه انجامید. دولت ایران و مجلس شورای ملی و دولت افغانستان قرارداد و اعلامیه منضم را تصویب کردند. اما مجلس شورای ملی افغانستان به رغم تصویب قرارداد، اعلامیه منضم را رد کرد. با این که درباره مساله آب هیرمند در دوره رضاشاه داده های گوناگونی در منابع وجود دارد و در پاره ای از نوشته های پژوهشی نیز به جوانبی از این مساله پرداخته شده است، اما جای یک پژوهش جامع، کامل و مستند در ادبیات پژوهشی مربوط به موضوع خالی است. مقاله حاضر ضمن ارائه یک شرح دقیق، مستند و کوتاه درباره زمینه و پیشینه تاریخی مساله و ایضاح جوانب گوناگون آن در دوره رضاشاه، بر اساس اسناد منتشر نشده وزارت خارجه ایران در پی پاسخ به این سوال است که چرا و چگونه مساله آب هیرمند در این دوره به نتیجه قطعی نرسید؟ عوامل متعددی در عدم به نتیجه رسیدن مساله آب هیرمند دخیل بود که مهم ترین آنها سوءظن افغان ها و پایبند نشدن به تعهد استفاده بیش از اندازه از آب هیرمند در بالای بند کمال خان است.
خلاصه ماشینی:
یوسف متولی حقیقی ، فغانستان و ایران (مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی ، ١٣٨٣)، ص ٢٨٤ ـ ٢٨٣؛ محمدعلی بهمنی قاجار، ایران و افغانستان از یگانگی تا تعیین مرزهای سیاسی (تهران : مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی ، ١٣٨٥)، ص ١٩٣؛ میرحسین شاه « اوگتای و ایالت جنوب غربی افغانستان ،» آریانا سال شانزدهم ، شماره هفتم (اول اسد ١٣٣٧)، ص ٤٩؛ روح زنده ، ص ١٢١ ـ ١١٤.
لودویگ آدامک ، تاریخ روابط سیاسی افغانستان (از زمان امیر عبدالرحمن خان تا استقلال )، ترجمۀ علی محمد زهما (کابل : بنگاه انتشارات میوند، کتابخانه سبا، ١٣٤٩)، ص ٢٠٨ ـ ١٣٣؛ سید رسول ، نگاهی به عهد سلطنت امانی ( پیشاور: سبا کتابخانه ، ١٣٦٣)، ص ٥٢ ـ ١٧.
محمدعلی فروغی ، «مسافرت امان الله خان پادشاه افغانستان به ایران ،» مجله یغما سال اول ، شماره ششم (شهریور ١٣٢٧)، ص ٢٨٣ ـ ٢٨٠؛ حسین مکی ، تاریخ بیست ساله ایران ، ج ٥ (تهران : امیرکبیر، ١٣٥٨)، ص ٢٩٢.
٤٣ دولت ایران که بنابر نظر کمیســیون مقامات محلی سیستان از مذاکره با دولت افغانســتان صرفنظر کرده بود از ســفیر خود در کابل خواســت که در یادداشتی به تاریخ ٩ مهر ١٣٠٩ به وزارت خارجه افغانســتان اطلاع دهد «به واســطه تراکم امور و کثرت مشاغل اولیای دولت علیه ایران در ارســال از اعزام مأموران خود برای رســیدگی به اختلافات راجعه به آب هیرمند جلوگیری و تسویه این اختلاف را منوط به سال آینده کرده اند».