چکیده:
یکی از حوزههای نسبتا جدید در عرصه مطالعات زبانشناسی، روش معناشناسی است که بیشترین کاربرد را در تحلیل متون و فهم ساختار آن دارد. در این میان، قرآن کریم با توجه به آسمانی بودن متن آن و منزه بودنش از سهو و اشتباههای رایج بشری، از اتقان و اعتبار بسیار بالاتری نسبت به سایر متون برخوردار است. لذا بررسی ساختار متن و نحوه استعمال واژگان در این کتاب آسمانی میتواند روش مناسبی در فهم هرچه دقیقتر معانی آن باشد. این جستار با استفاده از روش معناشناسی توصیفی به تبیین دقیق معنای «استکبار» در قرآن کریم پرداخته است. این مفهوم در مجاورت با واژگانی تحلیل شده است که «همنشین» آن، در آیات و سورههای مختلف قرآن کریم آمدهاند. بر این اساس، ضمن ارائه تعریفی مختار از استکبار با بهرهگیری از همنشینهای آن، مفاهیمی همچون «عتوّ»، «غرور» و «بیباوری به معاد» به عنوان علل و ریشههای استکبار، و نیز مفاهیمی چون «علوّ»، «استنکاف»، «کفر» و «ظلم» به عنوان آثار و نتایج استکبار، بر اساس نحوه استعمال در قرآن کریم شناخته شدهاند. بررسی زبانشناسانه واژههای همنشین مزبور، حکایت از آن دارد که استکبار در قرآن کریم از محل تلاقی سه جریان اعتقادی (نفی معاد)، روحی (خودبرتربینی) و بالاخره اجتماعی (اتراف و نفی حقایق) حاصل میآید.
خلاصه ماشینی:
محرومیت از هدایت، و ابتلا به عذاب الهی طبق آیه 10 سوره مبارکه احقاف 1 یکی از نتایج ناخوشایند استکبار، محروم شدن از ( قل أرأیتم إن کان من عند الله وکفرتم به وشهد شاهد من بنی إسرائیل علی مثله فآمن واستکبرتم إن الله لا یهدی القوم الظالمین( ؛ بگو به من خبر دهید آیا اگر فرضا این قرآن از ناحیۀ خدا باشد و شما به ناحق بدان کفر ورزیده باشید با اینکه شاهدی از یهود بر حقانیت مثل آن شهادت داده و ایمان آورده باشد و شما استکبار کرده باشید باز هم امید هدایتی در شما هست؟ نه، خدا ستمگران را هدایت نمیکند.
یکی از مواردی که بنا به اهمیت آن بارها در قرآن کریم تکرار شده است، استکبار ورزیدن شیطان از اطاعت فرمان الهی در سجده بر آدم است که در آیاتی مختلف همچون آیه 34 سوره مبارکه بقره 1 و آیه 74 سوره ص 2 و برخی آیات دیگر به آن اشاره شده است.
به نظر میرسد نوعی رابطه علی و معلولی میان «استکبار» و «تکذیب آیات الهی» وجود دارد به گونهای که میتوان استکبار و تکبر را یکی از ریشههای تکذیب نشانههای الهی دانست که منجر به بسته شدن درهای آسمان بر روی مستکبران و خلود در جهنم میشود.
بر اساس آیات بررسیشده و تفسیر آنها میتوان این گونه برداشت نمود که «امتناع و استنکاف» از اطاعت اوامر الهی، یکی از نتایج کبر ورزیدن در مقابل خداوند است و نتیجه آن، عذاب شدید الهی خواهد بود.